1987 წელი საქართველოს უახლესი ისტორიისათვის წყალგამყოფი იყო. 2 აგვისტოს საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ ილია ჭავჭავაძე წმინდანად შერაცხა. მაშინდელი რელიგიური და ეროვნული ეიფორიის ფონზე ამ ნაბიჯის მნიშვნელობა ალბათ ცოტას თუ ესმოდა.

ილია ჭავჭავაძის კანონიზაცია მისი 150 წლისთავზე მოხდა, რომელიც მაშინდელმა კომუნისტურმა მთავრობამ დიდი ზარ-ზეიმით აღნიშნა. 1920-იანი წლების დასაწყისს თუ არ ჩავთვლით, როდესაც პროლეტარმა მწერლებმა „თქვენს ილიას“ „ჩვენი ეგნატე“ დაუპირისპირეს, „საქართველოს უგვირგვინო მეფე“, „ერის მამა“, ეროვნულ-განამთავისუფლებელი მოძრაობის სიმბოლო ქართულ ისტორიულ და კულტურულ მეხსიერებაში დიდი ხნის კანონიზირებული იყო. მისი წმინდანად შერაცხვის მიზეზები რომ გავიგოთ, საჭიროა თვალი გადავავლოთ წმინდანის, გმირის და მარტვილების ფიგურის არქეოლოგიას.

მარტვილობის სიუჟეტს ქართულ კულტურაში განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს. შუა საუკუნეების საისტორიო მწერლობამ ქრისტესთვის მოწამეობა ქვეყანაზე გადმოაიტანა და მოწამე ქვეყნის ფიგურა დაამკვიდრა. უცხო სარწმუნოების პოლიტიკურ მტერთან დაპირისპირებას შუა საუკუნეების ისტორიოგრაფია მარტვილობის კატეგორიებით აღწერდა. 1801 წლიდან მოყოლებული, როდესაც რუსეთის იმპერიამ ჯერ ქართლ-კახეთის სამეფოს ანექსია მოახდინა და მერე მთელი დანარჩენი საქართველოც მიიერთა, მარტვილობის სიუჟეტის აქტუალიზაცია შეუძლბელი გახდა იქამდე, სანამ 1860-იან წლებში ილია ჭავჭავაძე და თერგდალეულთა თაობა ძველი სიუჟეტის სეკულარულ გადააზრებას მოახერხებდა. ამ გადააზრების ერთ-ერთი მიზეზი ის იყო, რომ მართლმადიდებლობა რუსეთის ანექსიის პირობებში ვერ ასრულებდა ეროვნული მარკერის როლს და ამიტომაც დამოუკიდებლობის, განსხვავებულობის, ეროვნულობის ახალი გამოხატულება გამხდარიყო საძებნელი. თუ იქამდე ეროვნული და ტერიტორიული ერთობის ხილული სიმბოლო, მისი რეპრეზენტაცია ღვთივგვირგვინოსანი მეფე იყო (რომელიც, მაგ. ბიზანტიურ პოლიტიკურ თეოლოგიაში ღმერთის ცოცხალ ხატად ითვლებოდა), ახალ სიმბოლოდ, ახალ „ხატად“ სამშობლო იქცა („ჩემი ხატია სამშობლო“, აკაკი წერეთელი, „ხატის წინ“, 1894), ილიას ვერსიით მამული, რომელიც საკრალურობის, სიწმინდის აფექტური მუხტის მატარებელი გახდა. „ეჰა, მამულო! შენის ტრფობის ძალსა ღვთიურსა / რა დაუდგება? კლდის სიმაგრეს აძლევ უძლურსა… / ოდეს შენდამი სიყვარული დაიძვრის გულში, / დედაც კი შვილის სიყვარულს ჰკლავს შენს სიყვარულში; / რა სხივოსანი შენი შუქი აღმობრწყინდება / კაცისა გულში, ყველა გრძნობა მასშია ჰქრება, / ვითა მზის შუქში უმცირესი მნათობი ცისა, / ვითა ზღვაშია დაცემული წვეთი წვიმისა. / მშვიდობით, დედი! მეძნელება შენი დათმობა, / მაგრამ უფრორე ძნელი არის მამულის გმობა.“ („ქართვლის დედა“, 1858).

რელიგიის სამშობლოთი ჩანაცვლება ძველი სიუჟეტის ახალი გააზრების მხოლოდ ერთი ნაწილი იყო: მარტვილობა, მამულისათვის თავდადება ყოველი მამულიშვლილისათვის მთავარ სიქველედ ცხადდებოდა: „ცოცხალი მოვალ, თუ არა და ისე მოვკვდები, // რომ ჩემს სიცოცხლეს ამჯობინო ჩემი სიკვდილი…“ ეუბნება შვილი დედას ილიას საპროგრამო პოემაში „ქართვლის დედა“. დედა კი შვილის სიყვარულს და მამულის სიყვარულს ანაცვალებს: „ვინ იცის, შვილო, რომელს ველზედ მტრისგან მოჰკვდები? […] და ეგრეთ შენს თავს მტლად დაუდებ შენსა მამულსა!.. /შენს სიკვდილშია ჩემი ვაიც და ნეტარებაც, / მისთვის, რომ მე ვარ დედა შენიც და ქართვლის დედაც: / ვით დედა შენი, იმ სიკვდილით შენით ვივაებ, / ვით ქართვლის დედა ვინეტარებ და ვისახელებ.“

იგივე პროცესი, რელიგიურის ნაციონალურით ჩანაცვლება და ნაციონალურის საკრალიზაცია დასავლეთ ევროპაში უფრო ადრე განვითარდა. საქართველოზე ამ სააზროვნო აპარატის იოლად გადმოტანა იმიტომ გახდა შესაძლებელი, რომ კულტურული მემკვიდრეობა, რომელსაც სეკულარიზაციის პროცესი დასავლეთ ევროპაში ეყრდნობოდა, საქართველოშიც იგივე, ან ყოველ შემთხვევაში მსგავსი იყო და XII-XIII საუკუნეებამდე მეტ-ნაკლებად ერთნაირი გახლდათ. დასავლეთ ევროპაში ძირითადად ჯვაროსნული ომების შემდეგ, აღმოსავლეთ საქრისტიანოში კი კიდევ უფრო ადრე „სამშობლომ“ (როგორც „ეროვნულმა სამეფომ“), ეროვნულმა და ტერიტორიულმა ერთობამ, რომლის გამოხატველიც მეფე იყო, დადებითი დატვირთვა შეიძინა („ვინცა მოკვდეს მეფეთათვის, სულნი მათნი ზეცას რბიან“, ვეფხისტყაოსანი, 440). ოღონდ, თუ დასავლეთ ევროპაში საფრანგეთის რევოლუციიდან მოყოლებული მეფე ერმა ჩაანაცვლა, საქართველოში რეპრეზენტაციული ფუნქცია არა ხალხზე ან ერზე, არამედ მამულზე გადავიდა. მეფის (და შესაბამისად სუვერენის) ფიგურა, რომელიც საქართველოში სამეფოს გაუქმების შემდეგ ისედაც მნიშვნელობადაკარგული იყო, „ვაკანტური“ დარჩა და ახლებურ გააზრებას ითხოვდა. ილიას პროექტში ეს ადგილი „გენიოსმა“ დაიკავა, რომელიც დროთა განმავლობაში „წინამძღოლად“, „ბელადად“, „ერის მამად“ და მესიად გადაიქცა. „დიდი გენიოსი უნდოდა და იმისი მახვილის ჭკვის თამამი გამჭვრეტელობა, რომ მსჯელობით დროებაზედ მაღლა ავმართულვიყავით, საზოგადო ცხოვრების წრის გარედ გამდგარვიყავით და გარემოების თვალთდამაბნელებელ ხაოსშია შეუმცდარად, წმინდა აზრით დაგვენახა საგანი ისე, როგორიც არის და უნდა იყოს.“ – წერდა ილია ჭავჭავაძე წერილში “საქართველოს მოამბეზედ” (1863). „[…] ცხოვრების ტალღა მეტად ძლიერია და ჩვეულებრივი კაცი მეტად სუსტი, რომ თან არ წაიყოლიოს იმ ტალღამ. მარტო გენიოსის მკერდი თუ გააპობს და შემუსრავს მას, თორემ სხვისთვის ძნელია. შორსმხედველობა, დროებაზედ უფლობა მარტო გენიოსის საქმეა. ის თავისს თამამს სვლაში შემოიბღერტავს ხოლმე დროების მტვერსა, რომელიც ჩვენისთანა კაცსა უფარავს საგნის მნიშვნელობასა, გულუშიშრად მიდის წინ, როგორც ბელადი წინ მიუძღვის ხალხსა და უნათებს თავის ჭკუის სხივებით გზასა. ნურავინ ნუ იფიქრებს, რომ ჩვენ ამითი ვამბობდეთ, ვითომ გენიოსი ციდამ იყოს ჩამოსული. ისიც ისეთივე ნაყოფია თავის დროებისა, როგორც სხვანი, მხოლოდ ეგ ნაყოფი სრულია, დამწიფებულია. ის თავის ძლიერ მხრებით ამოიტანს, ამოზიდავს ხოლმე მას, რაც თითონ ცხოვრებაშია, ე.ი ცხოვრების შიგმდებარებასა; მასში არის მთელი აწმყო თავისი დროებისა და თესლიც მომავლისა. არც ერთი გენიოსი ჩვენ ახალს არას გვეტყვის, ის მხოლოდ გვიხსნის მას, რაც თავის დაუდგრომელ დუღილშია მოუგდია ზედაპირზედა […]“. („საქართველოს მოამბეზედ“).

ილიას პროექტში არც გენიოსი ყოფილა შემთხვევითი პერსონაჟი. გენიოსი არა იმდენად პოლიტიკური ლიდერი იყო, რამდენადაც „სულიერი“. ამ ფიგურასაც დასავლეთ ევროპაში მივყევართ. ანტიკურობაში პოეტის (ან ხელოვანის) უკვდავებას (მაგ. ჰორაციუსთან) თუ მხედველობაში არ მივიღებთ, მწერლის, მოგვიანებით კი ხელოვანის და ინტელექტუალის სუვერენთან შედარება მაღალი და გვიანი შუა საუკუნეების პოლიტიკური თეორიების პარალელურად მიმდინარეობდა და რომაულ სამართალს და იმპერატორი იუსტინიანეს კოდექსს ეყრდნობოდა. (ერნსტ კანტოროვიჩი, “ხელოვანის სუვერენულობა”). საფრანგეთისაგან ან რუსეთისაგან განსხვავებით, სადაც ინტელექტუალებმა ალტერნატიული ძალაუფლების ცენტრის შექმა შეძლეს და მწერლები მონარქიულ ძალაულების ცენტრთან დაპირისპირებით გარკვეულწინლად ეროვნულ იდეას ჩაუყარეს საფუძველი, საქართველოში მწერლის (უფრო ფართოდ: ინტელექტუალის) ფიგურამ მეფის დაობლებული ადგილი (უბრძოლველად) დაიკავა. ეს ფიგურა გენეალოგიურად, ბაგრატიონების დინასტიური მითოსისაგან განსხვავებით არა ბიბლიურ დავით მეფეს, არამედ მოსეს და წინასწარმეტყველთა ტრადიციას ეყრდნობოდა („მე ცა მნიშნავს და ერი მზრდის / მიწიერი ზეციერსა, / ღმერთთან მისთვის ვლაპარაკობ / რომ წარუძღვე წინა ერსა“ ილია ჭავჭავაძე, პოეტი 1860).

პოეტი თუ ერის (სულიერ) წინამძღოლობაზე აცხადებდა პრეტენზიას, მისი სიკვდილი ან მით უმეტეს მკვლელობა მეფის მარტვილობის ან თავდადებულობის კონტექსტში შეიძლებოდა წაკითხულიყო. ამიტომ შემთხვევითი არ უნდა იყოს, რომ ილია ჭავჭავაძემ თავისი საგმირო პოემისათვის დემეტრე II თავდადება აირჩია. თუ მამულიშვილისთვის თავდადება მთავარი სიქველე იყო, მეფისათვის, მამულის პირველი შვილისათვეს თავდადება ორმაგ, რელიგიურ და პატრიოტულ ვალდებულებად იქცევა: „მაშ რად არის მეფე მეფედ, / თუ არ ქვეყნის ჭირთა მძლეა? / თუნდაც მოჰკვდეს ქვეყნისათვის, / ეს სიკვდილი სიცოცხლეა. / არ არის მკვდარი, ვინც მოჰკვდეს / და ხალხს შესწიროს დღენია, / მკვდრად იგი თქმულა, ვისაც აქ / სახელი არ დარჩენია.“ (1878)

დავუბრუნდეთ ილია ჭავჭავაძის წმინდანად შერაცხვას. 1987 წელს მართლმადიდებელი ეკლესია ილიას ცხოვრების და (განასუკთრებით) მკვლელობას ილიას მიერვე შექმნილი სუჟეტის მეშვეობით კითხულობდა: როგორც სამშობლოსათვის თავდადება, ისე „მეფის“ თავგანწირვა, ასეთი გააზრებისათვის მნიშნვნელოვანი იყო. მიუხედავად იმისა, რომ ილიას კანონიზაცია უშუალოდ არ უკავშირდებოდა მის მკვლელობას, მას ეკლესიაც წამებულად მოიხსენიებდა. 1987 წლის 2 აგვისტოს, ქადაგებაში, რომელიც ილია ჭავჭავაძის წმინდანად შერაცხვას ეძღვნებოდა, პატრიარქმა ილია II-ემ წიწამური გოლგოთას, ილია ჭავჭავაძის სიკვდილი კი ჯვარცმას შეადარა: „გარდაცვალება არ ეთქმის მის სიკვდილს, ეს იყო ჯვარცმა და მსწრაფლამაღლება, ეს იყო გარდასახვა, თითოეყლ ქართველში განბნევა და მასში ერის სიყვარულად აღდგომა.“ ილია ჭავჭავაძის კანონიზაციით ეკლესია და კათოლიკოს-პატრიარქი ილია ჭავჭავაძის ტრადიციაში ჩაეწერნენ: „წმიდანად აღიარების შემდეგ ილია […] არა მარტო პოეტი, მწერალი, საზოგადო მოღვაწე“ ხდებოდა „არამედ გამორჩეული მოძღვარი, მქადაგებელი სიკეთისა და სიმართლისა, რწმენისა“ (ხაზგასმა ჩემია ზ.ა.). ერთი მხრივ, სეკულარულ, „საერო წმინდანს“ (როგორადაც ის, მაგ. აკაკი წერეთელს ჰყავდა წარმოდგენილი, როდესაც ამბობდა: „თუ საქართველო იარსებებს, ისიც უკვდავი იქნებაო“) ეკლესია „ითვისებდა“, მეორე მხრივ კი ილია ჭავჭავაძის ტრადიციაში თვითონ ეწერებოდა და ერის წინამძღოლობაზე და ბელადობაზე აცხადებდა პრეტენზიას.

საქართველოს უგვირგვინო მეფის, ქართული სეკულარული სახელმწიფოს სულისჩამდგმელის, ილია ჭავჭავაძის წმინდანად შერაცხვით პატრიარქმა ილია II-ემ ისტორიის გადაწერის მაშტაბურ პროექტს დაუდო სათავე, რომელიც ეკლესიას ისტორიაში და თანამედროვეობაში საქართველოს წამყვან ძალად გამოაცხადებდა და ისტორიის პრივატიზაციას მოინდომებდა, თანაც ისე, რომ ილია (II), ილია (I)-ის, უგვირგვინო მეფის უშუალო გამგრძელებლად უნდა მიგვეჩნია.<!--<span><?php /*print $fields['title']->content; */?></span>-->

ფოტო: "ილია მართალი", ავტორი - თამარა რეგიშვილი.