რელიგიის სახელით ძალადობის პრობლემა
ავტორი: თამარ (თათა) ცოფურაშვილი, ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, ფილოსოფიის დოქტორი
„ამჟამად რომ კვეხნით ლაპარაკობენ რელიგიის აღორძინებაზე, ეს ყოველთვის არის, სულ მცირე იმდენადვე, ფანატიზმის აღორძინება ვიწრო და განუვითარებელ გონებებში; ხოლო იქ, სადაც ხალხის გრძნობებში არსებობს შეუწყნარებლობის ძლიერი და მდგრადი პოტენცია ... ძალიან მცირედიც იკმარებს იმისთვის, რომ მათ დაიწყონ იმათი აქტიურად დევნა, ვინც ყოველთვის ესახებოდათ დევნის შესაფერის ობიექტებად[1]“, – ეს მე-19 საუკუნის ინგლისელი განმანათლებლის ჯონ სტუარტ მილის სიტყვებია ნაშრომიდან „თავისუფლების შესახებ“, რომელიც მან 1859 წელს გამოაქვეყნა. ამ ნაშრომში იგი სამოქალაქო თავისუფლების განსაზღვრებასა და მისი რეალიზაციის პირობების დადგენას შეეცადა. ჯონ სტუარტ მილი არ ამბობს, რომ რელიგიის აღორძინება და რელიგიური აღმავლობა per se ცუდია, არამედ მხოლოდ იმას, რომ ამგვარი მოვლენა შეიცავს რისკს, მოიტანოს რელიგიის სახელით აგრესია და ძალადობა საზოგადოებაში, თუ ამ უკანასკნელში საკმარისად მოიპოვება „ვიწრო და განუვითარებელი გონებები“.
თუკი თვალს გადავავლებთ საქართველოს ბოლო სამი დეკადის ისტორიას და დავაკვირდებით რელიგიის სახელით ძალადობის დინამიკას, ვნახავთ, რომ იგი მუდმივად მიმართული იყო იმ სოციალური ჯგუფებისადმი, რომლებიც ჩვენი საზოგადოების დიდ ნაწილს ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში იმთავითვე დევნის ობიექტად მიაჩნდა: ესენია სექსუალური, რელიგიური და ეთნიკური უმცირესობები.
რამდენიმე ფრაგმენტი თითოეული ჯგუფის საბჭოური რეპრესიის გენეალოგიიდან:
ჰომოსექსუალობა საბჭოთა კავშირში კრიმინალიზებული იყო და, შესაბამისად, განსხვავებული სექსუალური ორიენტაციის მქონე ადამიანს საბჭოთა რეჟიმი ციხეში ამწესებდა. ჰომოსექსუალობის დეკრიმინალიზაცია საქართველოში მხოლოდ 1999 წელს განხორციელდა, როდესაც ქვეყანა ევროსაბჭოს წევრი გახდა. მაგრამ ამის პარალელურად დაიწყო ჰომოსექსუალობის ერთგვარი „მორალური კრიმინალიზაცია“, ან, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, საზოგადოების მხრიდან მცდელობა, მორალური მარწუხებით აკონტროლოს ადამიანის პირადი ცხოვრების თავისუფლება. შესაბამისად, ამგვარი კონტროლის მთავარ ბასტიონად და ჰომოფობიური დისკურსის გამავრცელებლად დიდწილად საეკლესიო წრეები იქცნენ, რაც ყველაზე თვალსაჩინოდ მათ მიერ 2013 წლის 17 მაისს ორგანიზებულ ლგბტ თემის წარმომადგენლების დემონსტრაციულ დარბევაში გამოიხატა.
დამოუკიდებელ საქართველოში რელიგიური რიტორიკით დევნის მეორე სამიზნე ჯგუფი გახდა რელიგიური უმცირესობები, რომელთა დევნისა და რეპრესიის ისტორიული გამოცდილება ასევე საბჭოთა წარსულიდან იღებს სათავეს: მართალია, საბჭოთა რეჟიმმა საწყისისეულად ყველა რელიგია გააუქმა, მაგრამ 1942 წლიდან მოყოლებული, მას შემდეგ, რაც სტალინმა მეორე მსოფლიო ომის ფონზე მართლმადიდებლობა აღადგინა, სახელმწიფო ერთადერთ ეკლესიად მართლმადიდებლურ ეკლესიას აღიარებდა, ხოლო ყველა სხვა რელიგიურ დენომინაციას არალეგიტიმურად მიიჩნევდა.
მესამე გამოკვეთილი სოციალური ჯგუფია ეთნიკური უმცირესობები, რომელთა მიმართაც აგრესიული პოლიტიკა ასევე ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში ჩამოყალიბდა. საბჭოთა რეჟიმში დამკვიდრებული და გარკვეულწილად ნორმალიზებული იყო პრაქტიკა, რომ გადაწყვეტილების მიმღებ პირებს შეეძლოთ, ეთნიკური უმცირესობები სურვილისამებრ უბრალოდ გაესახლებინათ. საკმარისია, გავიხსენოთ საქართველოს ტერიტორიიდან გერმანელების თუ ე.წ. თურქ-მესხების „ერთ ღამეში“ გადასახლება. მოსახლეობის ჯგუფებისადმი ასეთი დამოკიდებულება საბჭოთა სოციალური ინჟინერიის თანმდევი ნაწილი იყო. თავის მხრივ, ამგვარი ისტორიული მეხსიერებისა და პრაქტიკების გაგრძელება იყო ის აგრესია, რომელიც ქართულ საზოგადოებაში ეთნიკური უმცირესობებისადმი ჯერ კიდევ 80-იანი წლებიდან ისმოდა და რომელმაც 90-იანების დასაწყისის საქართველოში ორი ეთნიკური კონფლიქტი მოგვცა.
აღნიშნული სამივე სოციალური ჯგუფი, დღესდღეობით, „რელიგიის აღორძინების“ კვალდაკვალ, შევიწროებისა და ძალადობის ობიექტი აწ უკვე რელიგიური მოტივებით ხდება ხოლმე.
ზოგადად, ისტორიულად თუ განვიხილავთ, რელიგიისთვის არაა უცხო, გახდეს ძალადობის იარაღი. როგორც წესი, ძალადობის იარაღად ქცევის საშიშროების წინაშე ნებისმიერი აღმსარებლობა დგება ყოველთვის, როგორც კი იგი პოლიტიკურის პოლიტიკურს მიღმა არსებული მიზნებით გამართლების საშუალებად გადაიქცევა: სწორედ ეს მოცემულობა გვაქვს შუა საუკუნეებში, როდესაც ამგვარი გამართლების საშუალებად თეოლოგია გვევლინება. ისტორიულად, პირველი მსოფლიო რელიგია, რომელიც პოლიტიკურის განმსაზღვრელ ასეთ ფუნქციას ითავსებს, ქრისტიანობაა მას შემდეგ, რაც ის მაშინდელი მსოფლიოს ცენტრში, რომის იმპერიაში, სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდება (ოფიციალური თარიღი – 380 წელი). ერთადერთი მიზეზი, რაც ამ ისტორიულ ხდომილებას აქვს, სწორედ რელიგიის ძალაუფლებისთვის გამოყენებაა. შეიძლება ითქვას, რომ ამ მომენტიდან ქრისტიანობამ გადაუხვია ქრისტეს იმ სიტყვებს, რომლებიც იმთავითვე მიჯნავს ერთმანეთისაგან სახელმწიფოსა და რელიგიას: „მიეცით კეისარს კეისრისა და ღმერთს ღმრთისა“ (მათე 22, 15-22). ამ გადახვევის ლოგიკური შედეგი იყო, რომ ქრისტიანობა იქ, სადაც საეკლესიოსა და საეროს შორის ზღვარი წაიშალა, იმთავითვე ძალაუფლების მიზნების სამსახურში აღმოჩნდა: „მეოთხე საუკუნის დასაწყისში უზურპატორმა კონსტანტინემ თავისი ექსკლუზიური გამარჯვების გასამყარებლად ქრისტიანული რელიგია მიიღო, ისე რომ კეისრისეული პოლიტიკის ამ შემობრუნებით უაღრესად გაოცებულ, ჯერ კიდევ დევნილ ქრისტიანებსა და მათ მეთაურებს, სწორედ რომ, გაოგნებისგან მეტყველების უნარი წაერთვა. ხოლო ეს უკანასკნელნი კი, სამოქალაქო ომში გამარჯვებულ კონსტანტინეს ადიდებდნენ როგორც ქრისტეს საქმის მიმდევარს. ისინი იმდენად დაბრმავებული იყვნენ ახლა უკვე ქრისტიანული ლაშქრის ბრწყინვალებით, რომ ვერც კი შენიშნეს, ქრისტეს მონოგრამა მათი მხსნელის მუზარადზე ძალიან პრაქტიკულ მიზნებს ემსახურებოდა“[2]. პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზაციის გზაზე ქრისტიანობა ისტორიულად პირველი იყო, მაგრამ იგივე ეხება ყველა სხვა აღმსარებლობასაც: ყოველთვის, როდესაც ეკლესია და ზოგადად რელიგია ძალაუფლების ცენტრებს ერწყმის, იგი შორდება საკუთარი თავის მუდმივად განახლებისა და თვითგადამოწმების თეოლოგიურ-მსოფლმხედველობრივ საფუძველს, და პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზაციის სამსახურში დგება.
სახელმწიფოსა და ეკლესიის ამგვარი შერწყმა გრძელდება ახალ დრომდე, ვიდრე სეკულარიზაცია, როგორც ისტორიული მოვლენა, ფაქტობრივად კვლავ არ გამიჯნავს ერთმანეთისაგან კეისრისას და უფლისას, და ამით ეკლესიას რეალურად ქრისტეს საწყისისეულ მოწოდებასთან არ დააბრუნებს. სეკულარიზაციის პროცესის საფუძვლად ჩვეულებრივ ოთხ მოვლენას ასახელებენ ხოლმე: რენესანსს, რეფორმაციას, განმანათლებლობასა და საფრანგეთის რევოლუციას[3]. თავად სეკულარიზმის ტერმინზე მსჯელობისას რელიგიის სოციოლოგია მის რამდენიმე მნიშვნელობას განასხვავებს, რომლებიც ვარირებს რელიგიის დაკნინებიდან, საეროებასთან მისადაგებამდე, თუ სამყაროს დესაკარალიზაციასა და საზოგადოების რელიგიისგან გათავისუფლებამდე. ამგვარ მნიშვნელობებს ემატება სეკულარიზაციის, როგორც ტრანსპოზიციის ანუ რწმენისა და ქცევის ნორმების რელიგიურიდან საერო სფეროში გადატანის გაგება[4]. მაგრამ სეკულარიზმის პრინციპი, უპირველეს ყოვლისა, საეკლესიოსა და საეროს ერთმანეთისაგან გამიჯვნას გულისხმობს და, ამდენად, მის არქეტიპულ ფორმულირებად მაინც სწორედ თავად ქრისტეს ზემოთ მოყვანილი სიტყვები შეგვიძლია მივიჩნიოთ.
თუმცაღა, დღესდღეობით მსოფლიოში მიმდინარე პროცესების ფონზე, როდესაც რელიგიური ტერორიზმი და რელიგიური აღმავლობა სულ უფრო აქტუალური ხდება, შესაძლოა, სეკულარიზაციაზე მეტად დესეკულარიზაციაზე საუბარი იყოს უპრიანი. დესეკულარიზაცია კი, თავის მხრივ, ისევ და ისევ გულისხმობს რელიგიის პოლიტიკურ ინსტრუმენტალიზაციას და რელიგიურის მიერ პოლიტიკურის განმსაზღვრელ ფაქტორად ქცევას.
საქართველოში არსებულ მოცემულობაში რელიგიურის პოლიტიკური ინსტრუმენტალიზაცია განსხვავებულის ჩაგვრისაკენ მოწოდებებით ხორციელდება და საზოგადოების გაერთგვაროვნებისაკენ მოთხოვნას ემსახურება ხოლმე. მის მიღმა კვლავაც იკითხება ტოტალიტარული საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი ერთგვაროვნების სურვილი: სურვილი იმისა, რომ ყველა ერთი აღმსარებლობის იყოს, ყველა ერთნაირად ფიქრობდეს, ყველა ერთნაირი ცხოვრების წესით ცხოვრობდეს. ეს სურვილები მხოლოდ და მხოლოდ იმას მოწმობს, რომ არსობრივად ჩვენ ჯერ კიდევ პოსტტოტალიტარულ საზოგადოებად ვრჩებით, რომელსაც საბჭოთა კავშირის აჩრდილი დღემდე მოჰყვება. ტოტალიტარული ცნობიერების მქონე ადამიანისთვის დამახასიათებელია უმრავლესობაში ყოფნის კომფორტი და მათი დევნის სურვილი, ვინც გარკვეული ნიშნით მისნაირი არაა. თუმცა, თუ რელიგიის სახელით ძალადობის ანატომიას დავაკვირდებით, ამგვარ დევნას, როგორც წესი, წინ უსწრებს და თან სდევს ერთგვარი „მორალური რეპრესიის მანქანების“ გამოყენება: ვიდრე 17 მაისს დასარბევად დარაზმავ ათასობით ადამიანს, მანამდე მორალური რეპრესიის მანქანები იმისაკენ უნდა მიმართო, რათა დასარბევი ჯგუფი დამრბევის თვალში მორალურად მანკიერად წარმოაჩინო, მისი დეჰუმანიზაცია განახორციელო და ადამიანურ ღირსებას მოკლებულად განიხილო. ეს ტექნიკები ეწინააღმდეგება და უგულებელყოფს კლასიკურ ლიბერალიზმში აღიარებულ ადამიანის თავისუფლების 3 კანონიერ სფეროს:
1. სინდისის თავისუფლებას, რომელიც აზროვნების, გრძნობების, პირადი აზრის გამოთქმის თავისუფლებას გულისხმობს;
2. საკუთარი ცხოვრების დაგეგმვის თავისუფლებას, კერძოდ, გააკეთო ის, რაც გინდა და აიტანო მისი შესაძლო შედეგები ისე, რომ თანამოძმეებმა ხელი არ შეგიშალონ;
3. გაერთიანების თავისუფლებას ისეთი მიზნისთვის, რომელიც არ გულისხმობს სხვების ვნებას.
ჯონ სტიუარტ მილი, რომელიც ამ სამ სფეროს ადამიანის სამოქალაქო თავისუფლების ბაზისად მოხაზავს, აღნიშნავს: „არცერთი საზოგადოება, რომელშიც ამ თავისუფლებებს პატივს არ სცემენ, თავისუფალი არ არის, როგორიც არ უნდა იყოს მისი მმართველობის ფორმა; და არცერთი არ არის ბოლომდე თავისუფალი, თუ მასში ისინი აბსოლუტური და შეუზღუდავი არ არის“[5].
თანამედროვე ქართული რეალობა, რომელიც ადამიანების მრწამსისა თუ ცხოვრების წესის ნიშნით დევნის მძაფრი სურვილით ხასიათდება და ამისთვის რელიგიის სახელს იყენებს, მხოლოდ იმაზე მიანიშნებს, რომ ჩვენს საზოგადოებას თავისუფლება, როგორც თანამოქალაქეების უფლებების გააზრება და პატივისცემა, ჯერ კიდევ სასწავლი აქვს.
[1] ჯონ სტიუარტ მილი, თავისუფლების შესახებ, თამარ ცხადაძის თარგმანი, თბილისი 2010, გვ. 78-79.
[2] ტასილო შმიტი, „რომაული წესრიგი, როგორც საფრთხე, საზღვარი და ნიმუში „CHRISTIANOI“-სთვის“, თამარ ცოფურაშვილის თარგმანი, კრებულში: თამარ ცოფურაშვილი (ედიტ.), რელიგია და თავისუფლება, თბილისი 2017, გვ. 151-180, აქ: გვ. 179.
[3] შდრ. Jürgen Habermas, Der philosophische Diskurs der Moderne, Frankfurt am Main, 1985, გვ. 7.
[4] შდრ. Alan Shiner, „The Meanings of Secularization“, In: Journal for Scientific Study of Religion 3, New York 1967, გვ. 51-62.
[5] ჯონ სტიუარტ მილი, თავისუფლების შესახებ, გვ. 58; შდრ. ასევე იქვე, გვ. 57.
სტატია მომზადებულია ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) პროექტის „ინტერრელიგიური დიალოგის ხელშეწყობა საქართველოში“ ფარგლებში, რომელიც მხარდაჭერილია საქართველოს გაეროს ასოციაციის (UNAG) „ტოლერანტობის, სამოქალაქო ცნობიერებისა და ინტეგრაციის მხარდაჭერის პროგრამით“ (PITA), აშშ-ის საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) დაფინანსებით. სტატიის შინაარსზე პასუხისმგებელია ავტორი. ის შესაძლოა არ ასახავდეს USAID-ის, აშშ-ის მთავრობის, საქართველოს გაეროს ასოციაციის ან TDI-ის შეხედულებებს.
ეს მოხსენება წაკითხული იყო თბილისში, 2018 წლის 7 მაისს, ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) მიერ გამართულ დისკუსიაზე „რელიგიის სახელით ძალადობის პრობლემა და ინტერპრეტაციები“.