რელიგიური ტოლერანტობის ტრადიცია საქართველოში
ავტორი: ბექა მინდიაშვილი
1.
სულხან საბა ორბელიანის სიტყვისკონის თანახმად „შეწყნარება“ არც დათმენააა, არც ატანა, არამედ ესაა ურთიერთობა, რომელშიც თანაყოფნის, თანაარსებობის სიკეთეა მოაზრებული, შეწყნარება ესაა ვინმე რომ „კეთილად ითანიო“. რელიგიური შემწყნარებლობის „კეთილი“ იდეალები გამჭოლად გასდევს ქართულ პოლიტიკურ, რელიგიურ, კულტურულ და სოციალურ ტრადიციას, - რად ღირს ლექსი „ვეფხისა და მოყმისა“, ან დავით აღმაშენებლის თბილისელ მუსლიმებთან ურთიერთობის ყველასთვის ცნობილი მაგალითები:
მეფე დავითი ისე კეთილად ეპყრობოდა მუსლიმთა სარწმუნოებას, მეცნიერებას, ხალხსა და სუფიებს, როგორადაც არ ეპყობოდნენ მათ თავად მუსლიმთა შორის. მე თვითონ ვნახე, როცა მივედი თბილისელ მუსლიმებთან, თუ როგორ ძალაშია მუსლიმთათვის დადებული ყველა ეს პირობა დღემდე."
- წერს არაბი ისტორიკოსი ალ-ფარიკი დავით აღმაშენებლის შესახებ. (1153)
უნიკალურია ვეფხისტყაოსნის რელიგიურ - ეთნიკური სიჭრელე, - „გვაქვს უთვალავი ფერითა“, - რომელიც პერსონაჟების პოლიფონიურობისა და თანასწორობის სტრუქტურას იმეორებს. აი რას წერს ვეფხსიტყაოსანის ფილოსოფიის შესახებ, ოლივერ უორდროპი, საქართველოს დიდი მეგობარი და ინგლისურად შოთა რუსთაველის ტექსტის გამომცემელი
რუსთაველი თავის პოემას რომ წერდა, ეტყობა, არ ცდილობდა ერთი რომელიმე სარწმუნოება ღირსებით შეემკო, ხოლო მეორე დაემცირებინა... არაბთა და სპარსთა აზროვნების გავლენა თუმცა ცხადად ეტყობა, მაგრამ ერთშიაც და მეორეშიაც გარეული აქვს ქრისტიანობის და ნეოპლატონიზმის აზრები იმდენად, რომ ორსავე დასავლეთურ მსოფლმხედველობას უახლოებს.
ოლივერ უორდროპი. (1912)
საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია, ისევე როგორც ქართველი მეფეები კონსტანტინოპოლსა და რომს შორის განხეთქილების ფაქტისადმი ინდიფერენტულნი იყვნენ. პაპის საყდარს ისინი აღიქვამდნენ როგორც დასავლეთის რელიგიურ და პოლიტიკურ ცენტრს, მასთან დაახლოებას, მისი მხარდაჭერის მოპოვებას მუდმივად ცდილობდნენ. ათონის მთაზე იოანე მთაწმინდელის ყველაზე ახლო მეგობრები ლათინი ძმები იყვნენ. გიორგი მთაწმინდელი ქრისტიანული მოძღვრების დაცვის მხრივ, აღმოსავლეთის ეკლესიებთან შედარებით, უპირატესობას რომის ეკლესიას ანიჭებდა. ჯვაროსნები დიდგორის ბრძოლაში მონაწილეობდნენ, ხოლო ქართველი მეომრები ჯვაროსნულ ლაშქრობებებს უერთდებოდნენ. იერუსალიმში მოღვაწე ქართველი მართლმადიდებელი ბერები კათოლიკე ძმებს, ეკლესიათა განყოფის შემდეგაც, საუკუნეების განმავლობაში, იხსენიებდნენ ლოცვაში. ქართველი მეფეები რომის ეპისკოპოსს მიმართავდნენ როგორც სულიერ მამას, მისგან კურთხევას ითხოვდნენ და საქართველოში კათოლიკეთა მოღვაწეობის ფართოდ გაშლას უწყობდნენ ხელს.
თავის მხრივ, კათოლიკე ეკლესიას ქართული სახელმწიფოებრიობის, ეკონომიკის, კულტურისა და აზროვნების განვითარებაში უზარმაზარი წვლილი აქვს შეტანილი. სულხან საბასა და კათოლიკოს პატრიარქ ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილ-ირუბაქიძეზე რომ არაფერი ვთქვათ, საკმარისი იქნება იმის აღნიშვნა, რომ პირველი ქართული ნაბეჭდი წიგნის, პირველი ქართული გრამატიკისა და ქართული ზღაპრების პირველი კრებულის გამოცემა კათოლიკე ეკლესიის ძალისხმევასთანაა დაკავშირებული. რეალურად, რომსა და საქართველოს შორის გაუცხოების მთავარი მიზეზი მე-17 საუკუნიდან გაძლიერებული რუსული გავლენები იყო. იმპერიის კაბინეტებში შეწუხებულნი იყვნენ ქართველი მეფეებისა და ივერიის ეკლესიის მჭიდრო კავშირით კათოლიკე ეკლესიასთან, მის მისიონთან, რაც გახდა კიდევაც ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ 1811 წელს რუსეთის იმპერატორმა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია გააუქმა და ობერპროკურორსა და რუსეთის სინოდს დაუქვემდებარა. ამ დროიდან იწყება, ერთი მხრივ, ანტიდასავლური სტერეოტიპების, კლიშეებისა და განწყობების რუსული ქარგის მიხედვით კონსტრუირება და მეორე მხრივ, კათოლიკეთა დევნა.
ამის მიუხედავად, მე-19 საუკუნის მეორე ნახევრიდან, საქართველოში ავტოკეფალიის აღდგენის მოთხოვნით მართლმადიდებელმა სამღვდელოებამ ისევ დასავლეთისკენ მიმართა მზერა. მეტიც, რუსეთის იმპერიისადმი წაყენებულ მოთხოვნებში ავტოკეფალისტებს გაზიარებული აქვთ სწორედ დასავლური ლიბერალური ნაციონალიზმის იდეები და პრინციპები:
1.სრული საეკლესიო დამოუკიდებლობა; 2. კათოლიკოსის არჩევითობა ეპისკოპოსებისა და მთელი ერის წარმომადგენლებთან ერთად; 3. სასულიერო პირების ყველა წოდების არჩევითობა; 4. სასკოლო და საგანმანათლებლო რეფორმა, ნაციონალური სკოლების ჩამოყალიბება, უმაღლესებში საღვთისმეტყველო ფაკულტეტის ჩამოყალიბება; 5. სასულიერო პირთათვის სიტყვის, ბეჭდვის, კრებისა და ყრილობების თავისუფლება; 6. სასულიერო პირთათვის ყველა სამოქალაქო უფლების მიცემა, რომელიც არ ეწინააღმდეგება ეკლესიის იდეას; 7. ეკლესიის განთავისუფლება პოლიტიკური მიზნების მსახურებისგან, აგრეთვე ჩინოვნიკური და საკანცელარიო მსახურებისგან. (ს. რატიანი. სარწმუნოებით ქართველი)
მრავლისმეტყველია, რომ 1917 წელს, ავტოკეფალიის აღდგენის შემდეგ, ერთ-ერთი პირველი, რასაც კათალიკოს პატრიარქი კირიონ საძაგლიშვილი მოიმოქმედებს ქრისტიანული, ძმური სულისკვეთებით გამსჭვალული ეპისტოლეა რომის პაპისადმი, - იმის საუწყებლად, რომ საქართველოს უძველესი ეკლესია დაუბრუნდა საქრისტიანოს.
გარდახდეს წელნი მრავალნი და შურითა ეშმაკისაითა განიხეთქა ძოწეული შვენიერი ერთმორწმუნოებისაი, რომელი ემოსა უბიწოსა მას სძალსა ქრისტეისსა, ეკლესიასა აღმოსავლისა და დასავლისასა. გარნა საქმითა ამით არა გულარძნილ იქმნა ეკლესიაი ჩვენი: მოციქულნი და ქადაგნი ჰრომის საყდრისანი, რომელნი მეათსამმეტე საუკუნითგან მოევლინნეს ქვეყანასა ჩვენსა, შეუორგულებელად იღვწოდეს საფარველსა ქვეშე ქართველთა მეფეთასა, ვითარცა მწყემსნი კეთილნი, მკურნალნი ხორცთანი და მომფენელნი ჩვენდა სწავლა-განათლებისანი. მათ აღაშენეს ქვეყანასა ჩვენსა ეკლესიანი თვისნი და დაუმოწაფეს საყდარსა შენსა არა მცირედნი ქართველნი, რომელნი მოაქამომდე ადიდებენ ღმერთსა წესისაებრ ჰრომთა ეკლესიისა და პატივსა სცემენ სახელსა შენის უწმიდესობისასა. დღესა ამას აღდგენისა ქართველთა ეკლესიისა და სიხარულისა მათისასა, გულისხმისმყოფელი წარსულისა ჩვენისა, მოწლედ მოვიკითხავ უნეტარესობასა შენსა და აღთქმასა ვსდებ, ვითარმედ მიმდგომნი შენისა საყდრისანი „არა შეიწრებულ იქმნებიან გულსა შინა“ ჩემსა და ქართველთა ერისასა. ვსასოებ, ვითარმედ უწმიდესობაი შენი არა უგულებელს ჰყოფს ქართველთა კათოლიკეთა და მრავალფერთა მათთა სარწმუნოებრივ-ეროვნულ სახმართა. „მადლი უფლისა ჩვენისა იესუ ქრისტესი, სიყვარული ღმრთისა მამისაი და ზიარებაი სულისა წმიდისაი იყავნ ჩვენ შორის“ (სრულიად საქართელოს კათოლიკოს პატრიარქის, წმ. კირიონ II-ს წერილი რომის პაპს, ბენედიქტე XV-ს.).
საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქმა ანალოგიური წერილით მიმართა ყოველთა სომეხთა კათალიკოსსაც, რომელშიც ეკლესიებს შორის ძმური ურთიერთობისა და თანამშრომლობის აღდგენის აუცილებლობაა ხაზგასმული.
ამ პერიოდში როგორც კათოლიკურ, ასევე პროტესტანტულ სამეცნიერო და საგანმანათლებლო ცენტრებთან მჭიდრო თანამშრომლობა იწყება, რამაც შეიძლება ითქვას, ფენომენალური შედეგი გამოიღო გრიგოლ ფერაძის მოღვაწეობის სახით. მთელი მისი ცხოვრება, მისი კვლევები და ქადაგებები, ერთი მხრივ, ქართველი მართლმადიდებელი ბერმონაზვნის და მეორე მხრივ, ევროპელი მეცნიერისა და პედაგოგის გამოცდილების უნიკალურ შეჯამებას წარმოადგენს. 1927 წელს, ვენაში გამართულ უნიის ყრილობაზე წმ. მღვდელოწამე გრიგოლ ფერაძემ, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის პოზიცია ასე გამოხატა:
„ეკლესიები თავისებური განვითარების გზაზე ძალზედ დასცილდნენ ერთმანეთს, მხოლოდ მათი დაახლოება გამოიღებს ჭეშმარიტ ნაყოფს… შეუძლებელია დასავლეთის კულტურაზე ზეგავლენა და მისი განახლება აღმოსავლეთის ქრისტიანობის გარეშე და პირიქით, წარმოუდგენელია აღმოსავლეთის რელიგიის აღორძინება რომის ეკლესიის დახმარების გარეშე”.
დღესდღეობით ევროპულ ქვეყნებსა და ამერიკის შეერთებულ შტატებში უშუალოდ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია მისთვის საგანგებოდ დათმობილ, ზოგჯერ კი უსასყიდლოდ გადაცემულ კათოლიკურ და პროტესტანტულ ტაძრებში იკრიბება და მსახურობს. საქართველოს საპატრიარქოს, ისევე როგორც თითქმის ყველა მართლმადიდებელ ავტოკეფალიას, დაარსებული აქვს ეპარქიები და სამრევლოები იტალიაში, გერმანიაში, ავსტრიაში, საფრანგეთში, ბელგიაში, ჰოლანდიაში, შვეიცარიაში, შვედეთში, დიდ ბრიტანეთში, აშშ-სა და სხვა ქვეყნებში. ამ საქმეში ქართველ ორთოდოქსებს მხარში უდგანან დასავლელი ქრისტიანები, სწორედ ისინი, რომელთა ისტორიული ტაძრები საქართველოში უმრავლესობას უკანონოდ აქვს მითვისებული.
2.
ტოლერანტობის ღირებულება განსაკუთრებულად გამოკვეთილია თერგდალეულების მთელ მოღვაწეობაში. ვაჟა-ფშაველას მიმართება უცხოსადმი, კონკრეტულად მუსლიმისადმი სწორედ ინდივიდუალური შეწყნარებისა და სხვისი ღირსების თანასწორად აქტზეა აგებული, როგორც სიკეთისა და ვაჟკაცობის გამოვლინებაზე.
ჩვენ ვიტყვით კაცნი ჩვენა ვართ,
მარტოდ ჩვენ გვზრდიან დედანი,
ჩვენა ვსცხონდებით, ურჯულოთ
კუპრში მიელით ქშენანი.
ამის თქმით ვწარამარაობთ,
ხთიშვილთ უკეთეს იციან..
ყველანი მართალს ამბობენ
განა, ვინაცა ჰფიციან ?!"
(ალუდა ქეთელაური)
თუმცა მეორე მხრივ, ვაჟა ფშაველა ასევე ტრადიციის დაცვის მნიშნველობასაც არ აკნინებს, თუკი, მაგალითად ალუდა ქეთელაური ინდივიდუალურად სხვაში, უცხოში, მოსისხლე მტერშიც კი ხედავს ადამიანის ღირსებას და მზად არის ამ ხედვის, ამ აღიარების გამო დაუპირისპირდეს თემსა და ტრადიციას, მეორე მხრივ, სტუმარ-მასპინძელში სწორედ ტრადიცისადმი მკაცრი ერთგულება იცავს იგივე მოსისხლე მტერს სპონტანური აგრესიისა და ძალადობისგან.
ტოლერანტობის ღირებულებასთან ერთად უშუალოდ რელიგიის თავისუფლების როგორც სამართლებრივი სახელმწიფოსთვის ფუძემდებლური პრინციპის აღაირებაც არ იყო უცხო ქართული სინამდვილისთვის. მე-19 საუკუნის სამოცდაათიანი წლების მიწურულს, რუსეთის იმპერიამ, ოტომანთა თურქეთთან ომის მოგების შემდეგ დადებული ზავით, საქართველოს ისტორიული ნაწილი, აჭარა მიიერთა. წამოიჭრა საკითხი იმის შესახებ თუ როგორ მოქცეოდნენ ეთნიკურად ქართველ მუსლიმებს - რა უნდა ეღონა ამ მხრივ იმპერიას, - დაეწყო ქრისტიანიზაციის პროცესი თუ სარწმუნოებისთვის ხელი არ ეხლოთ. თერგდალეულების თაობამ, წამყვანმა ქართველმა ინტელექტუალებმა ყველაფერი იღონეს საიმისოდ, რომ ყველანი დაერწმუნებინათ: აუცილებელია რელიგიის თავისუფლების დაცვა. ილია ჭავაჭავაძემ, აკაკი წერეთელმა, ნიკო ნიკოლაძემ, სერგი მესხმა, იაკობ გოგებაშვილმა არაერთი წერილი უძღვნეს მუსლიმთა უფლებების საკითხს; ილია ჭავჭავაძემ გაზეთ „ივერიაში“ 9 წერილი გამოაქვეყნა მუსლიმთა უფლებების და შემწყნარებლობის პრობლემატიკასთან დაკავშირებით: აი, რას წერდა იგი:
"სარწმუნოების საქმე სინდისის საქმეა, რა ჩვენი საქმეა – ვინ როგორ სარწმუნოებას აღიარებს, ვინ რა რჯულის არის? რა რჯულიც ჰსურს, იმ რჯულზე იყოს; მხოლოდ კარგი, პატიოსანი კაცი იყოს, მშრომელი და თავისთვის და ქვეყნისათვისაც სასარგებლო. თვითონ ჩვენი მაღალის და უზენაესის მოძღვრის იესო ქრისტეს სიტყვაა, რომ რჯული არ შეიქმს კაცს, არამედ საქმეო“
როგორც ცნობილია, იაკობ გოგებაშვილმა სპეციალურად მუსლიმი ბავშვებისთვის დედაენის ადაპტირებული სახელმძღვანელო შექმნა, ხოლო ილია ჭავჭავაძის მხარდაჭერით, პირველად ითარგმნა და გამოიცა ყურანი. ამ პერიოდში მუსლიმთა უფლებების დაცვის სადარაჯოზე იდგნენ გამოჩენილი მღვდელმთავრები, ეპისკოპოსი გაბრიელ ქიქოძე და ეპისკოპოსი ალქესანდრე ოქროპირიძე: ისინი მუსლიმ მრევლს შეხვდნენ და რწმენის დაცვის საქმეში თანადგომა აღუთქვეს. ეკლესიის მიერ წმიდანად შერაცხილმა ეპისკოპოსმა ალექსანდრემ ამ სიტყვებით მიმართა მუსლიმთა დელეგაციას:
ძმანო და შვილნი, ქართველო მაჰმადიანებო. ჩემი მიზანი იყო და არის თქვენი მშვიდობა, თქვენი კარგათ ყოფნა და დაწინაურება.ღმერთმა აკურთხოს თქვენი სამშობლო ქვეყანა, ღმერთმა გააძლიეროს თქვენი ოჯახი და თქვენი სარწმუნოება ისლამი. იყავით კარგად და დამერწმუნეთ, რომ ჩვენ, ქართველი ქრისტიანები, ყოველთვის ვიქნებით თქვენი სარწმუნოების მფარველნი და მადლობელნი.
რელიგიისა და რწმენის თავისუფლებასთან დაკავშირებით იგივე სულისკვეთება აისახა პირველი რესპუბლიკის კონსტიტუციაში, რომლის მუხლებით დეკლარირებული იყო შემდეგი ფუძემდებლური პრინციპები:
ყოველი მოქალაქე სინდისის სრული თავისუფლებით სარგებლობს.
მოქალაქის დევნა და მის პოლიტიკურ თუ სამოქალაქო უფლებათა შეზღუდვა სარწმუნოების ან რწმენის გამო არ შეიძლება. ყველას შეუძლია აღიაროს ის სარწმუნოება, რომელიც სურს, ან სარწმუნოება გამოიცვალოს, ან და არც ერთ კულტს არ ეკუთვნოდეს.
სარწმუნოებისა და რწმენის მომიზეზებით მოქალაქეობრივი და პოლიტიკური მოვალეობის ასრულებაზე უარის თქმა არავის შეუძლია, გარდა იმ შემთხვევისა, რომელიც ცალკე კანონით იქნება განსაზღვრული.
სარწმუნოებრივი ხასიათის აქტებს არავითარი გავლენა არა აქვს მოქალაქეობრივ უფლებასა და მდგომარეობაზე (მუხლი 31).
ამავდროულად, პირველი რესპუბლიკის კონსტიტუციით გამოცხადებული იყო სახელმწიფოსა და ეკლესიის განცალკევება, დამოუკიდებლობა და ყველა სარწმუნოების კანონის წინაშე თანასწორობა. სახელმწიფო უარს აცხადებდა რელიგიური ორგანიზაციების სახაზინო დაფინასებაზე.
საბჭოთა ოკუპაციის შემდეგ, კომუნისტურმა ტოტალიტარიზმმა ადამიანის უფლებები და მათ შორის, - რელიგიის თავისუფლება, ფაქტობრივად, დაასამარა. 1924 წელს, კომუნისტურმა ხელისუფლებამ გაასამართლა და დააპატიმრა საქართველოს კათოლიკოს პატრიარქი ამბროსი ხელაია, რომელიც შეუპოვრად იცავდა დამპყრობლებისგან არამარტო სამშობლოს, არამედ რწმენის თავისუიფლებასა და სახელმწიფოსა და ეკლესიის გამიჯვნის პრინციპს. რელიგიის თავისუფლების შესახებ ჩვენი მიმოხილვა კათოლიკოს ამბროსი ხელაიას მიერ სასამართლოზე წარმოთქმული სიტყვებით, როგორც მომავალი თაობებისთვის გამაფრთხილებელი შეგონებით, გვინდა დავასრულოთ:
"რელიგია არ არის სახელმწიფოსაგან წარმოშობილი და დაწესებული. მას აქვს თავისი დამოუკიდებელი საფუძველი არსებობისა, სახელმწიფო და ეკლესია ამის გამო ორი სხვადასხვა დაწესებულებაა, მათ აქვთ სხვადასხვა სფერო მოქმედებისა. თავისი დანიშნულების ასრულებაში ორივე ერთმანეთისაგან დამოუკიდებელია. სახარების დევიზია: “კეისრისა კეისარსა და ღვთისა ღმერთსა.” სახელმწიფო ეკლესიურ შინაურ ცხოვრებაში არ ერევა განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ისინი ერთმანეთისაგან გამოყოფილია. დაე, გამოყოფილ ეკლესიას წაართვან ყველა უფლებები იურიდიული პიროვნებისა, მას მაინც დარჩება ერთი სფერო თავისუფალი მოქმედებისა, ერთი კუთხე, თავისი წმიდათა წმიდა, რომელშიაც სახელმწიფო არ უნდა შეიჭრას. ეს არის მისი შინაური რელიგიური ცხოვრება, რომელიც ექვემდებარება ღვთისაგან დაწესებულ ნორმებს. ვინც ეკლესიის მსახურთაგანი ამას გადაუხვევს, ის მოღალატეა სარწმუნოებისა." (1924)