ავტორი: არჩილ მეტრეველი

საქართველოს კანონმა „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ (2024) სამართლიანად დაიმსახურა მწვავე უარყოფითი შეფასება, როგორც ქვეყნის შიგნით, ასევე საერთაშორისო ინსტიტუტების მხრიდან. ის მრავალი ნიშნით ეწინააღმდეგება დემოკრატიულ ღირებულებებს და ძირს უთხრის ადამიანის უფლებებსა თუ სამოქალაქო ორგანიზაციების, ასევე, დამოუკიდებელი მედიების საქმიანობას. უმეტეს შემთხვევაში ეს ეფექტი პირდაპირი და მყისიერია, თუმცა არსებობს სხვადასხვა სფერო თუ სუბიექტი, რომელზეც კანონს შედარებით ირიბი და გვიანი, მაგრამ არანაკლებ დამაზიანებელი გავლენა ექნება. ამ საფრთხისგან დაცული არც რელიგიური უმცირესობები არიან. ის ფაქტი, რომ ხელისუფლებას ისინი მიზანში მყისიერად არ ამოუღია, არ ნიშნავს, რომ მოგვიანებით მისი დამანგრეველი გავლენა მათზე არ გავრცელდება. მეტიც, ხელისუფლების მოქმედი რელიგიური პოლიტიკა ნათელი დასტურია იმისა, რომ სახელმწიფო მუდმივად მომართულია რელიგიური უმცირესობების შეზღუდვისა და კონტროლისთვის გამოიყენოს ნებისმიერი შესაძლებლობა, მათ შორის, რელიგიისა და რწმენის თავისუფლების აშკარა ხელყოფით. ეს კანონი კი ამის პირდაპირ შესაძლებლობასაც იძლევა და ირიბსაც.

უპირველეს ყოვლისა, საგანგაშოა კანონის ზოგადი სულისკვეთება, რაც არღვევს „უდანაშაულობის პრეზუმფციას“ და მტკიცების უსამართლო ტვირთს აკისრებს სამიზნე სუბიექტებს. კერძოდ, ხელისუფლება გაცხადებულად და ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ „უცხოური ძალის ინტერესების გატარება“ წარმოადგენს საქართველოს სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართულ აქტს და ამავდროულად, ყველა იმ ორგანიზაციას, რომელიც კანონის მიზნებში ექცევა, ამ სტატუსით დარეგისტრირებას ავალდებულებს. შესაბამისად, მათ ყოველგვარი დასაბუთების გარეშე (კანონი არ განმარტავს თუ რას ნიშნავს საკუთრივ „უცხოური ძალის ინტერესები“) მოუწოდებს აღიაროს და თავი იმართლოს იმ „დანაშაულისთვის“, რაც მათ არ ჩაუდენიათ და უფრო მეტიც, რაც მოქმედი კანონმდებლობით „დანაშაულს“ არც კი წარმოადგენს.

შესაბამისად, მოსალოდნელია, რომ როგორც საერთაშორისო ან სხვადასხვა ქვეყნის დონორები, ასევე, მათი ბენეფიციარები სამართლიანად იტყვიან უარს ამ სტატუსით დარეგისტრირებაზე, რაც მათი საქმიანობის უკიდურეს შეზღუდვას ან სრულიად შეჩერებას გამოიწვევს. ეს უმძიმესი დარტყმა იქნება საქართველოში ადამიანის უფლებების დაცვაზე, რადგან, უმეტესწილად, სწორედ არასამთავრობო ორგანიზაციები აწვდიან ამ სერვისს საქართველოს მოქალაქეებსა და ჯგუფებს, მათ შორის, რელიგიურ უმცირესობებს. გარდა უფლებადამცველებისა, მნიშვნელოვანია, რომ მსგავსი საფრთხის ქვეშ აღმოჩნდებიან მედია ორგანიზაციებიც. მათი საქმიანობის შეფერხება, ასევე მნიშვნელოვან გავლენას მოახდენს რელიგიური უმცირესობების უფლებრივ მდგომარეობაზე, შესუსტდება ან საერთოდ გაქრება მათი საჯარო გაშუქება, რაც სასიცოცხლოდ აუცილებელია ქვეყანაში ტოლერანტული გარემოს გასაძლიერებლად. სწორედ ეს უმთავრესი საფრთხეები შეიძლება მივიჩნიოთ რელიგიურ უმცირესობებზე ამ კანონის არაპირდაპირ გავლენად.

მეორე მხრივ, კანონი რელიგიის თავისუფლებაში პირდაპირი ჩარევის ცხად რისკებს წარმოშობს, რაც მწვავე დაბრკოლებებს შეუქმნის რელიგიურ უმცირესობებს. პირველ რიგში უნდა განიმარტოს თუ რა ტიპის რელიგიურ გაერთიანებებზე გავრცელდება კანონის მოთხოვნები. არსებული რედაქციით ის შესაძლოა გავრცელდეს მხოლოდ არასამეწარმეო (არაკომერციული) იურიდიული პირის სტატუსით რეგისტრირებულ რელიგიურ გაერთიანებებზე, რამდენადაც მათ კანონი საკუთარი მიზნებიდან არ გამორიცხავს (მუხლი 2). თუმცა, ეს საკითხი თავისთავად საკმარისად ცხადი არ არის. იგულისხმება სამართლებრივი განსხვავება საჯარო სამართლის იურიდიულ პირად და არასამეწარმეო (არაკომერციულ) იურიდიულ პირად რეგისტრირებულ რელიგიურ გაერთიანებებს შორის. რეალურად, საქართველოს სამოქალაქო კოდექსის თანახმად, სსიპ-ად რეგისტრირებულ რელიგიურ გაერთიანებებზე, ერთი მხრივ, არ ვრცელდება საქართველოს კანონი „საჯარო სამართლის იურიდიული პირის შესახებ“, მეორე მხრივ კი, მათი უფლებამოსილება განისაზღვრება კოდექსის იმ ნორმებით, რომლებიც კერძო სამართლის იურიდიული პირის უფლებამოსილებას განსაზღვრავს (მუხლი 15091). შესაბამისად, სახელწოდების მიუხედავად, სსიპ რელიგიური გაერთიანებები, არსებითად კერძო სამართლის იურიდიულ პირებს წარმოადგენენ და ხელისუფლების მხრიდან კანონმდებლობის მიზანმიმართული ინტერპრეტაციის შემთხვევაში, შესაძლოა, რომ „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ კანონი მათზეც გავრცელდეს.

საგულისხმოა, რომ კანონი მხოლოდ იურიდიულ პირებზე ვრცელდება და შესაბამისად, ის რელიგიური თემები, რომლების საქმიანობას საქართველოს სამოქალაქო კოდექსით გათვალისწინებული არარეგისტრირებული კავშირების ფორმით ახორციელებენ, ამ კანონის მოქმედების სფეროს მიღმა რჩებიან, რამდენადაც, ამავე კოდექსის თანახმად, ეს კავშირები არ წარმოადგენენ იურიდიულ პირებს (მუხლი 39).

მნიშვნელოვანია ასევე ხელისუფლების კიდევ ერთი ზოგადი მიზანი - ქვეყნის საერთაშორისო იზოლაცია. თუკი დღეს რელიგიური უმცირესობები მათ მიმართ კანონის გავრცელების მხოლოდ სუსტ ან ირიბ საფრთხეებს ხედავენ, ხელისუფლების ამ ამოცანის გათვალისწინებით, გამორიცხული არ არის, მეტიც, მოსალოდნელია, რომ გრძელვადიან პერსპექტივაში ისინი ამ პირდაპირი საფრთხის ქვეშ აღმოჩნდებიან. ზოგადად, არცერთი რელიგიური გაერთიანება არ წარმოადგენს „ეროვნულ ორგანიზაციას“, არამედ მჭიდროდ არის დაკავშირებული საერთაშორისო ცენტრებთან ან კოალიციებთან, რაც ხელისუფლების მიერ ეროვნული უსაფრთხოების გამოწვევად აღიქმება. ამდენად, არსებობს საფრთხე, რომ, ამ კანონში შესაბამისი ცვლილებების საშუალებით, სახელმწიფომ სცადოს სწორედ ამ საერთაშორისო კავშირების გაწყვეტა. თავის მხრივ, რელიგიური თემის მიერ საერთაშორისო ცენტრებთან კავშირის დამყარება და შენარჩუნება წარმოადგენს რელიგიის თავისუფლებით გარანტირებულ უფლებას (გაეროს 1981 წლის დეკლარაცია რელიგიის ან რწმენის ნიშნით შეუწყნარებლობისა და დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ. მუხლი 6). შესაბამისად, ამ კავშირებისთვის ხელის შეშლა რელიგიისა და რწმენის თავისუფლებაში ჩარევას წარმოადგენს.

ერთადერთი რელიგიური გაერთიანება, ვისზეც შეგვიძლია დარწმუნებით ვთქვათ რომ ეს კანონი არ გავრცელდება არის საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია, მიუხედავად მისი კავშირისა რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიასთან. ეს კავშირი, თავისთავად ასევე დაცულია რელიგიის თავისუფლებით, თუმცა რთულია იმის უგულებელყოფა, რომ თავად რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია არსებითად რუსეთის სახელმწიფოს იმპერიალისტური პოლიტიკისა და საოკუპაციო რეჟიმის უმთავრესი მხარდამჭერია. შესაბამისად, სამართლიანი იქნებოდა სახელმწიფოს სწორედ ამ გავლენების გამოსააშკარავებლად და აღმოსაფხვრელად მიემართა საკუთარი ძალისხმევა. ცხადია, დემოკრატიული ღირებულებებისა და ადამიანის უფლებების დაცვის პირობით.

არანაკლებ მნიშვნელოვანია ის სირთულეები, რაც შესაძლოა რელიგიური გაერთიანებების საქველმოქმედო და სოციალურ საქმიანობას შეექმნას. ეს საფრთხე კიდევ უფრო რეალურია, რადგან ამგვარ საქმიანობას რელიგიური გაერთიანებები, როგორც წესი, დამოუკიდებელი იურიდიული პირების მეშვეობით ახორციელებენ, რომელთა შემოსავლის მნიშვნელოვანი ნაწილი (და ეს ნებისმიერ შემთხვევაში იქნება კანონით გათვალისწინებულ 20%-ზე მეტი) სწორედ საერთაშორისო ან უცხო ქვეყნების დონორებისგან მომდინარეობს. ცხადია, მათი გადასაწყვეტი იქნება, დარეგისტრირდებიან თუ არა „უცხოური ძალის ინტერესების გამტარებელ ორგანიზაციებად“ და გააგრძელებენ თუ არა ამ სტატუსით საკუთარ ჰუმანიტარულ და სოციალურ საქმიანობას. თუმცა, ეს ალბათ უფრო რიტორიკული საკითხია, რადგან უკიდურესად საეჭვოა, რომ რომელიმე დონორმა ან ადგილობრივმა რელიგიურმა გაერთიანებამ უგულებელყოს ამ სტატუსის შეურაცხმყოფელი შინაარსი და ჩვეულებრივ გააგრძელოს საკუთარი საქმიანობა.

მეორე მხრივ, ეს მხოლოდ დროებით იქნება შესაძლებელი, რაც ამ რელიგიურ გაერთიანებებს და მათ ჰუმანიტარულ ორგანიზაციებს თუ დონორებს კარგად უნდა ესმოდეთ. ამ კანონის ინიციირებისა და მიღების პროცესი გვარწმუნებს, რომ ხელისუფლების რეალური მიზანი არა კერძო ორგანიზაციების, მათ შორის, რელიგიური გაერთიანებების, ფინანსების საჯარო „გამჭვირვალობის“ უზრუნველყოფა, არამედ მათი საქმიანობის სრული კონტროლი და საჭიროების შემთხვევაში - აკრძალვაა. სათანადო პროპაგანდის ფონზე, ხელისუფლება აუცილებლად ეცდება, თუნდაც ერთი წლის შემდეგ, იმგვარი ცვლილებები შეიტანოს კანონში, რაც სხვადასხვა საფუძვლით ამ ორგანიზაციების საქმიანობის აკრძალვას გახდის შესაძლებელს. ეს მოლოდინი უბრალოდ ვარაუდი რომ არაა, ამას რუსეთში განვითარებული ანალოგიური მოვლენები მოწმობს. სწორედ მსგავსი საკანონმდებლო ინსტრუმენტების შემოღებისა და გამკაცრების საშუალებით, დღეს რუსეთის ხელისუფლება „კანონიერად“ ზღუდავს, აკონტროლებს და აუქმებს მისთვის პოლიტიკურად მიუღებელი ორგანიზაციების საქმიანობას. საქართველოში მიღებული კანონი და ხელისუფლების თანმდევი პროპაგანდა კი სწორედ რუსულ გამოცდილებასთან მსგავსებაზე მეტყველებს, რაც მხედველობიდან არც ვენეციის კომისიას გამორჩენია.

კანონი „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ ასევე პირდაპირ ემუქრება რელიგიური გაერთიანებების უშუალოდ რელიგიურ საქმიანობას. კანონის მიზანი - მონიტორინგის მიზნით შეამოწმოს ორგანიზაციის ფინანსები, რელიგიური გაერთიანებების ავტონომიურობაში ჩარევის ცხად რისკებს წარმოშობს, რამდენადაც ისინი, როგორც წესი, საკუთარი წევრების მიერ გაღებული შემოწირულებებით ფუნქციონირებენ. ეს კი არა მხოლოდ ფაქტობრივი მოცემულობა, არამედ რელიგიის თავისუფლებით დაცული უფლებაა, რაც კერძო პირებისგან და დაწესებულებებისგან ფინანსური თუ სხვა სახის შემოწირულებების მოთხოვნისა და მიღების უფლებაში გამოიხატება (გაეროს 1981 წლის დეკლარაცია რელიგიის ან რწმენის ნიშნით შეუწყნარებლობისა და დისკრიმინაციის ყველა ფორმის აღმოფხვრის შესახებ. მუხლი 6). შესაბამისად, ამ უფლების ხელყოფა წარმოადგენს რელიგიის თავისუფლებაში პირდაპირ ჩარევას. ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად რელიგიური გაერთიანების წინააღმდეგ გატარებული ეკონომიკური, ფინანსური ან ფისკალური ზომები, შესაძლოა, ზოგიერთ შემთხვევაში, კონვენციის მე-9 მუხლით (აზრის, სინდისისა და რელიგიის თავისუფლება) დაცული უფლებებით სარგებლობაში ჩარევას წარმოადგენდეს, რამდენადაც, ცხადია, რომ ის ამ უფლებების განხორციელებისთვის რეალურ და სერიოზულ დაბრკოლებას ქმნის, განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ამგვარ ზომებს რელიგიური გაერთიანებისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი წყაროების გადაკეტვის ან მისი რელიგიური საქმიანობის შეფერხების ეფექტი აქვს (შდრ.: The Church of Jesus Christ of Latter-Day Saints v. the United Kingdom, § 30; Cumhuriyetçi Eğitim ve Kültür Merkezi Vakfı v. Turkey, § 41).

გარდა ამისა, უშუალოდ შემოწირულებების საკითხთან დაკავშირებით უმნიშვნელოვანესია არა მხოლოდ ინსტიტუციური, არამედ ინდივიდუალური ფაქტორებიც. კერძოდ, რელიგიური გაერთიანებისთვის შემოწირულების გაღება, როგორც წესი, დაკავშირებულია მის წევრობასთან. შესაბამისად, ამ სფეროში ჩარევა, მისი კონტროლისა და ზედამხედველობის გზით, რასაც მიღებული კანონი ისახავს მიზნად, უაღრესად მაღალი რისკის მატარებელია რელიგიური გაერთიანების წევრთა რელიგიის თავისუფლების პერსონალური ასპექტისთვის. ანუ იმ სფეროსთვის, რომელში ჩარევაც სახელმწიფოს განსაკუთრებით ეკრძალება.

დაბოლოს, ამ კანონით დამკვიდრებულ ყველაზე პირდაპირ საფრთხეს და უხეშ ჩარევას რელიგიისა და რწმენის თავისუფლებაში, წარმოადგენს ნორმა, რომლის თანახმადაც ორგანიზაციის (ამ შემთხვევაში, რელიგიური გაერთიანების) ფინანსების შემოწმებისას სახლმწიფოს ენიჭება უფლება, სავალდებულო წესით მოითხოვოს ფიზიკური პირების (ამ შემთხვევაში, რელიგიური გაერთიანების წევრების) პერსონალური ინფორმაციის გამჟღავნება, მათ შორის, ისეთი განსაკუთრებული კატეგორიის ინფორმაციის, როგორიც რელიგიური კუთვნილებაა.

აქ, საერთო კონტექსტისთვის აუცილებელია ასევე გავიხსენოთ 2023 წელს საქართველოს თავდაცვის კოდექსით სახელმწიფოსთვის მინიჭებული უფლებამოსილება სამობილიზაციო რეზერვის აღრიცხვის მიზნით შეაგროვოს და დაამუშაოს ინფორმაცია პირის აღმსარებლობისა და მღვდელმსახურების შესახებ (მუხლი 97). ეს ორივე საკანონმდებლო ნორმა წარმოადგენს რელიგიისა და რწმენის თავისუფლების შინაგან განზომილებაში (Forum Internum) დაუშვებელ ჩარევას. უფრო კონკრეტულად, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად: „პირადი რელიგიური მრწამსის გამოხატვის თავისუფლების ნეგატიური ასპექტი იმასაც გულისხმობს, რომ არ შეიძლება პიროვნებების იძულება გააცხადონ საკუთარი რელიგიური კუთვნილება ან მრწამსი; ასევე, არ შეიძლება მათი იძულება მიმართონ ისეთ ქცევას, რომელმაც შესაძლოა გამოარკვიოს აქვთ თუ არა მათ ამგვარი მრწამსი. სახელმწიფოს უფლება არ აქვს ჩაერიოს პიროვნებების სინდისის თავისუფლებაში მათი რელიგიური რწმენის შესახებ კითხვის დასმის გზით ან მათი იძულებით გამოხატონ საკუთარი მრწამსი (შდრ.: Alexandridis v. Greece, § 38; Dimitras andOthers v. Greece, § 78)“. საგულისხმოა, რომ ეს უფლება ასევე უზრუნველყოფილია საქართველოს კონსტიტუციით: „დაუშვებელია ადამიანის იძულება გამოთქვას თავისი შეხედულება რწმენის, აღმსარებლობის ან სინდისის შესახებ“ (მუხლი 16).

ამგვარად, ადამიანის რელიგიური კუთვნილების შესახებ ინფორმაციის სავალდებულო გაცხადება ეწინააღმდეგება რელიგიისა და რწმენის თავისუფლების აბსოლუტურ, შეუზღუდავ განზომილებას და აკრძალულია როგორც საერთაშორისო აქტებით, ასევე, საქართველოს კონსტიტუციით. ამ აკრძალვის დასაძლევად კი არ არსებობს არანაირი ლეგიტიმური სახელმწიფო ინტერესი, როგორც ასეთი.

შეჯამებისთვის უნდა აღინიშნოს, რომ რთულია იმის ცალსახა მტკიცება, რომ კანონი „უცხოური გავლენის გამჭვირვალობის შესახებ“ უშუალოდ რელიგიისა და რწმენის თავისუფლების წინააღმდეგ არის ჩაფიქრებული და მიმართული. თუმცა, როგორც აღინიშნა, მას უამრავი პირდაპირი და ირიბი დაბრკოლების შექმნა შეუძლია ამ უფლებით სრულყოფილი სარგებლობისთვის. თავის მხრივ, არ უნდა დაგვავიწყდეს საქართველოს მოქმედი პრემიერ-მინისტრის განცხადება იმასთან დაკავშირებით, რომ საქართველოში რელიგიის თავისუფლება ზედმეტად (!) მაღალი სტანდარტითაა დაცული და საჭიროა მისი შემცირება. მან ეს განცხადება 2017 წელს გააკეთა, როდესაც ის კონსტიტუციის გადასინჯვის კომისიას ხელმძღვანელობდა. არა მხოლოდ ეს განცხადება, არამედ საკანონმდებლო ინიციატივები რელიგიური გრძნობების შეურაცხყოფის კრიმინალიზებასა თუ რელიგიის შესახებ სპეციალური კანონის მიღებასთან დაკავშირებით, რელიგიური უმცირესობების მიმართ რეპრესიული ინსტიტუციური პოლიტიკა, რომელსაც წლებია რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტო წარმატებით ახორციელებს, მეტყველებს ხელისუფლების გაცხადებულ მიზანზე შეზღუდოს რელიგიისა და რწმენის თავისუფლება, ყველასთვის, გარდა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიისა, რომელიც დღეს მის ყველაზე აქტიურ პოლიტიკურ პარტნიორს წარმოადგენს. ამდენად, მიღებული კანონი მისი პირველადი მიზნების მიუხედავად, აუცილებლად იქნება ამ განზრახვით გამოყენებული, ყველა შესაძლო შემთხვევაში.

ავტორი: არჩილ მეტრეველი, სამართლის დოქტორი, საქართველოს უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი, საქართველოს უნივერსიტეტის რელიგიის თავისუფლების ინსტიტუტის დირექტორი.