ავტორი: არჩილ მეტრეველი

რელიგიისა და რწმენის თავისუფლებით სრულფასოვანი სარგებლობისთვის ყველაზე მწვავე გამოწვევას უმთავრესად სახელმწიფოს მიერ შექმნილი დაბრკოლებები წარმოადგენს. ეს, არც საქართველოსთვისაა უცხო. ნამდვილად არ გადავაჭარბებთ თუ ვიტყვით, რომ საქართველოში უკლებლივ ყველა პოლიტიკური ხელისუფლება, ფრაგმენტული გამონაკლისების მიღმა, მუდმივად ბრმა რჩებოდა ამ უფლების მიმართ. მეტიც, დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ რელიგიისა და რწმენის თავისუფლება, არასდროს ყოფილა და დღემდე არ არის სახელმწიფოს რელიგიური პოლიტიკის არათუ ძირითადი საყრდენი, არამედ, თუნდაც ერთ-ერთი ფაქტორი. ამის მიზეზი ხელისუფლებათა უცვლელ პოლიტიკად ქცეული ის აღრევაა, რომელიც პრინციპულად უგულებელყოფს ამ უფლების ინდივიდუალურ შრეს და მას ყოველთვის კოლექტიური ინტერესების პრიზმიდან უყურებს. შესაბამისად, სახელმწიფო რელიგიის სფეროში ვერასდროს ამჩნევს პიროვნებას და მისი პერსონალური რწმენის თავისუფლებას. ნაცვლად ამისა, ის მუდმივად პოლიტიკური დისკურსით ურთიერთობს, ერთი მხრივ, მართლმადიდებელ ეკლესიასთან, მეორე მხრივ კი რელიგიურ უმცირესობებთან. ამასთან, პირველს მუდმივად სხვადასხვა რანგისა თუ მასშტაბის პოლიტიკური პარტნიორის სტატუსით აჯილდოვებს, ხოლო უკანასკნელთ, როგორც მისგან დამოუკიდებელ, თავისთავად არსებულ რეალობას, სხვადასხვა ფორმითა თუ საშუალებით „უმკლავდება“.

რელიგიური უმცირესობების მიმართ სახელმწიფოს ეს დამოკიდებულება როგორც წესი ნეგატიური ხასიათისაა, რაც მათდამი გულგრილობაში, საჯარო სივრციდან მათ განდევნაში, უფლებრივ შეზღუდვასა და დისკრიმინაციაში ვლინდება. განსაკუთრებით სამწუხაროა, რომ ამ პროცესში მართლმადიდებელი ეკლესია სახელმწიფოს მოკავშირედ გვევლინება, რითაც უარს ამბობს საკუთარ რელიგიურ ბუნებაზე და პრივილეგირებული პოლიტიკური აქტორის სტატუსით შეუპოვრად იბრძვის რელიგიურ უმცირესობებთან ნებისმიერი სახის თანასწორობის წინააღმდეგ. უმეტეს შემთხვევაში, ამ ბრძოლას არა მხოლოდ თანასწორობის, არამედ რელიგიური უმცირესობათა და მათი ინდივიდუალური წევრების სხვა ფუნდამენტური უფლებებიც ეწირება.

სახელმწიფოს ეს ორმაგი რელიგიური პოლიტიკა პირდაპირაა ასახული ასევე საქართველოს ეროვნულ კანონმდებლობაში. კერძოდ, მისი ერთი ნაწილი, იერარქიულად ზემდგომი (უპირველეს ყოვლისა, საქართველოს კონსტიტუცია (1995) და კონსტიტუციური შეთანხმება (2002)), ექსკლუზიურ პრივილეგიებს ანიჭებს საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიას, ხოლო მეორე ნაწილი, იერარქიულად ქვემდგომი (მოცემულ შემთხვევაში, საქართველოს თავდაცვის კოდექსი (2023) და სხვ.), არეგულირებს ყველა სხვა რელიგიური გაერთიანების საქმიანობას. სწორედ ეს კატეგორიზაცია - პრივილეგიების მინიჭება vs. საქმიანობის რეგულირება, წარმოადგენს ამ პოლიტიკის ნიშანდობლივ გამოხატულებას.

უკანასკნელ პერიოდში, ეროვნული კანონმდებლობის ეს მახასიათებელი კიდევ ერთხელ და კიდევ უფრო მკაფიოდ გამოვლინდა 2023 წელს მიღებულ თავდაცვის კოდექსში. კერძოდ, კოდექსმა დააკანონა სამართლებრივი განსხვავება, ერთი მხრივ, კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის ბაზისური უფლებით სარგებლობასა და მეორე მხრივ, სამხედრო ვალდებულებისგან ღვთისმსახურის სტატუსის საფუძველზე გათავისუფლების პრივილეგიას შორის.

2023 წლამდე მოქმედი საქართველოს კანონი „სამხედრო ვალდებულებისა და სამხედრო სამსახურის შესახებ“ (1997) სამხედრო ვალდებულებისგან ზოგადი ნორმით ათავისუფლებდა ნებისმიერი რელიგიის ღვთისმსახურს (30-ე მუხლის, 1-ლი ნაწილის „ლ“ ქვეპუნქტი), თავდაცვის ახალ კოდექსი კი მსგავს ნორმას საერთოდ აღარ მოიცავს. შესაბამისად, დღეს მოქმედი საკანონმდებლო წესრიგი სამხედრო ვალდებულებისგან ღვთისმსახურის სტატუსის საფუძველზე გათავისუფლების საკანონმდებლო პრივილეგიას კონსტიტუციური შეთანხმების საფუძველზე (მე-4 მუხლის 1-ლი პუნქტი) მხოლოდ საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის ღვთისმსახურებს ანიჭებს, სხვა ნებისმიერი რელიგიის სასულიერო პირი კი იძულებულია მოიხადოს სამხედრო ვალდებულება, ან მისგან კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის უფლების საფუძველზე გათავისუფლდეს.

საყოველთაოდ ცნობილია, რომ კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობა წარმოადგენს ადამიანის უფლებას არ იმოქმედოს საკუთარი სინდისისა თუ რწმენის საწინააღმდეგოდ. ეს უფლება არ იზღუდება მხოლოდ სამხედრო სფეროთი და შესაძლოა, რომ ამგვარი წინააღმდეგობა პირს სხვადასხვა სამოქალაქო ვალდებულების მიმართაც წარმოიშვას. მნიშვნელოვანია ასევე ხაზი გაესვას იმ ფაქტს, რომ ეს უპირობო უფლება არ არის და სამხედრო სფეროში მას, როგორც წესი, ალტერნატიული სამოქალაქო სამსახურის გავლის ვალდებულება ანაცვლებს. კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის უფლება, ალტერნატიული სამსახურის სტანდარტის ჩათვლით, საქართველოს კანონმდებლობით გარანტირებულია ნებისმიერი რელიგიური თუ სინდისისმიერი წინააღმდეგობის მქონე მოქალაქის მიმართ, თანასწორი და არადისკრიმინაციული წესით (საქართველოს კანონი „არასამხედრო, ალტერნატიული შრომითი სამსახურის შესახებ“ (1997)).

რაც შეეხება სამხედრო ვალდებულებისგან ღვთისმსახურის სტატუსის საფუძველზე გათავისუფლებას, აღნიშნული წარმოადგენს არა უფლებას, არამედ საკანონმდებლო პრივილეგიას, რაც ემყარება ამ სტატუსის მქონე პირთა საზოგადოებრივი ფუნქციის მნიშვნელობის აღიარებას. მაგალითად, შეერთებული შტატების სასამართლო პრაქტიკის თანახმად ღვთისმსახურები ამ ვალდებულებისგან თავისუფლდებიან არა იმდენად პირადი რელიგიური რწმენის, არამედ იმის გამო, რომ სამხედრო სამსახურში მათი გაწვევა მნიშვნელოვანი დაბრკოლება იქნებოდა მორწმუნე ადამიანებისთვის ესარგებლათ იმ საჯარო თუ კერძო რელიგიური მსახურებით, რომელთაც სასულიერო პირები აღასრულებენ (შდრ.: United States v. Cain, 144 F.2d 944 (2d Cir. 1944)).

2023 წლამდე კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის უფლებითა და სამხედრო ვალდებულებისგან ღვთისმსახურის სტატუსის საფუძველზე გათავისუფლების პრივილეგიით თანაბრად სარგებლობდა ყველა რელიგიური გაერთიანება თუ კერძო პირი. თავდაცვის კოდექსის მიღებით კი სახელმწიფომ მიზანმიმართულად მოშალა ეს თანასწორი გარემო და საკუთარი ორმაგი რელიგიური პოლიტიკა ახალი საკანონმდებლო წესრიგით კიდევ უფრო განამტკიცა. შედეგად, სამხედრო ვალდებულებისგან ღვთისმსახურის სტატუსის საფუძველზე გათავისუფლების პრივილეგიით კვლავ ექსკლუზიურად მართლმადიდებელი ეკლესია და მისი სასულიერო პირები დააჯილდოვა, ყველა სხვა რელიგიური გაერთიანებისა და მათი ღვთისმსახურების ინტერესებსა თუ უფლებებს კი კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის ბაზისური უფლების უზრუნველყოფით „გაუმკლავდა“.

მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ მსგავსი საკანონმდებლო პრივილეგია ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებებისგან იმით განსხვავდება, რომ მისი მოთხოვნა შეუძლებელია და შესაბამისად, არც მისი მინიჭების ვალდებულება არსებობს. თუმცა, როდესაც სახელმწიფო იღებს პოლიტიკურ გადაწყვეტილებას, რომ ერთ სუბიექტს მიანიჭოს გარკვეული პრივილეგია, ეს ან თანასწორობის სტანდარტის დაცვით უნდა გააკეთოს ან უნდა მიუთითოს იმგვარი განსაკუთრებული გარემოება, რომელიც განსხვავებულ მოპყრობას ლეგიტიმურ საფუძველს უქმნის. შესაბამისად, სამხედრო ვალდებულებისგან ღვთისმსახურის სტატუსის საფუძველზე გათავისუფლების შესაძლებლობის არარსებობის შემთხვევაში რელიგიური გაერთიანებები ვერ მოითხოვენ ამგვარ პრივილეგიას, თუმცა როდესაც ის ერთი რელიგიის მიმართ მაინც არსებობს, მისი მოთხოვნა, თანასწორობის პრინციპიდან გამომდინარე, სხვა რელიგიებსაც შეუძლიათ. თავის მხრივ, ამ პრივილეგიის შინაარსი იმგვარია, რომ ის გონივრული და სამართლიანი განსხვავების კრიტერიუმს ვერ დააკმაყოფილებს, რადგან ღვთისმსახურის საჯარო ფუნქციის არსი, რომელსაც ეს პრივილეგია ეფუძნება, თანაბრად მნიშვნელოვანია ყველა რელიგიურ თემში.

ამ საკანონმდებლო სიახლის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი მისი საფუძველია. სახელმწიფოს განმარტებით რელიგიური უმცირესობების მიმართ ამ პრივილეგიის გაუქმების მიზანი  იმ საკანონმდებლო ხარვეზის აღმოფხვრა იყო, რომელზე დაყრდნობითაც არაკეთილსინდისიერი ფიქტიური რელიგიური ორგანიზაციების დახმარებით მოქალაქეები სამხედრო ვალდებულების მოხდას უკანონოდ არიდებდნენ თავს. ეს მიემართებოდა რელიგიური გაერთიანება - ბიბლიური თავისუფლების ეკლესიის პრაქტიკას, რომელიც რამდენიმე წლის წინ პოლიტიკურმა პარტია “გირჩმა” დააარსა. ბიბლიური თავისუფლების ეკლესია, როგორც სამხედრო სავალდებულო სამსახურის წინააღმდეგ პოლიტიკური პროტესტის ინსტრუმენტი, ღვთისმსახურის სტატუსს ანიჭებდა იმ მოქალაქეებს, რომლებსაც არ სურდათ სამხედრო ვალდებულების მოხდა. ამ ეკლესიისა და შესაბამისი პოლიტიკური პარტიის პრაქტიკა ეყრდნობოდა სწორედ იმ კანონს, რომელიც თავდაცვის ახალი კოდექსის მიღებით გაუქმდა. ცხადია სახელმწიფოს ინტერესი - არ დაუშვას უფლების ბოროტად გამოყენების გზით კონსტიტუციური ვალდებულების შესრულებისგან თავის არიდება, ლეგიტიმურია. თუმცა, ამის მიღწევა მარტივად იქნებოდა შესაძლებელი სასამართლოს მეშვეობით, რომელიც სამართლიანად აკრძალავდა უშუალოდ აღნიშნულ პრაქტიკას, რითაც აღმოფხვრიდა მოქალაქეების მიერ უფლების ბოროტად გამოყენებას და არ გააუქმებდა ამ პრივილეგიას ყველა რელიგიური უმცირესობისთვის, თანასწორობის უფლების ხელყოფით.

ამ პრობლემის აღმოსაფხვრელად სახელმწიფოს მიერ მიღებული გადაწყვეტილება, შესაძლოა იმ უკიდურესი არაკომპეტენტურობითაც აიხსნას, რაც მის მიერ მრავალი წლის მანძილზე განგრძობითად წარმოებული რელიგიური პოლიტიკის დაკვირვებისას ცხადდება. თუმცა, სწორედ ამ პოლიტიკის ზემოთ აღწერილი შინაარსისა და მიზნების გათვალისწინებით, უფრო სავარაუდოა, რომ სახელმწიფომ მარჯვედ გამოიყენა მოცემული შესაძლებლობა და კიდევ უფრო გაამყარა რელიგიური უმცირესობების უფლებრივად შეზღუდული და დისკრიმინაციული მდგომარეობა.

არანაკლებ მნიშვნელოვანია, თავდაცვის კოდექსით სახელმწიფოსთვის მინიჭებული უფლებამოსილება სამობილიზაციო რეზერვის აღრიცხვის მიზნით შეაგროვოს და დაამუშაოს ინფორმაცია პირის აღმსარებლობისა და მღვდელმსახურის სტატუსის შესახებ (97-ე მუხლის მე-5 ნაწილის, „კ“ ქვეპუნქტი). ამ საკითხის სიმწვავე იმითაც გამოირჩევა, რომ თუკი სამხედრო ვალდებულებისგან ღვთისმსახურის სტატუსის საფუძველზე გათავისუფლების პრივილეგიის დისკრიმინაციული მინიჭების წესი, თანასწორობის უფლებას არღვევს, ამგვარი ინფორმაციის სავალდებულო გამჟღავნების მოთხოვნა პირდაპირ ეწინააღმდეგება რელიგიისა და რწმენის თავისუფლებას. კერძოდ, მისი შინაგანი განზომილებით გარანტირებულ აბსოლუტურ, შეუზღუდავ (!) ასპექტს - პირადი რელიგიური მრწამსის გაუცხადებლობის უფლებას.

უფრო კონკრეტულად, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს პრაქტიკის თანახმად: „პირადი რელიგიური მრწამსის გამოხატვის თავისუფლების ნეგატიური ასპექტი იმასაც გულისხმობს, რომ არ შეიძლება პიროვნებების იძულება გააცხადონ საკუთარი რელიგიური კუთვნილება ან მრწამსი; ასევე, არ შეიძლება მათი იძულება მიმართონ ისეთ ქცევას, რომელმაც შესაძლოა გამოარკვიოს აქვთ თუ არა მათ ამგვარი მრწამსი. სახელმწიფოს უფლება არ აქვს ჩაერიოს პიროვნებების სინდისის თავისუფლებაში მათი რელიგიური რწმენის შესახებ კითხვის დასმის გზით ან მათი იძულებით გამოხატონ საკუთარი მრწამსი (შდრ.: Alexandridis v. Greece, ECtHR, 19516/06, 21.02.2008; Dimitras and Others v. Greece, ECtHR, 42837/06, 3237/07, 3269/07, 35793/07 & 6099/08, 03.06.2010).

საგულისხმოა, რომ ეს უფლება ასევე გარანტირებულია საქართველოს კონსტიტუციით: „დაუშვებელია ადამიანის იძულება გამოთქვას თავისი შეხედულება რწმენის, აღმსარებლობის ან სინდისის შესახებ“ (მე-16 მუხლი). ამგვარად, ადამიანის რელიგიური კუთვნილების შესახებ ინფორმაციის სავალდებულო გაცხადება ეწინააღმდეგება რელიგიისა და რწმენის თავისუფლებას და მის გასამართლებლად არ არსებობს არანაირი ლეგიტიმური სახელმწიფო ინტერესი.

შესაძლოა, დაისვას კითხვა თუ რატომაა ამ ინფორმაციის გაცხადება პრობლემა, თუკი მის საფუძველზე ადამიანს გარკვეული პრივილეგიები ენიჭება - ამ შემთხვევაში, თავისუფლდება სამხედრო სამსახურისგან? ამ ერთი შეხედვით სამართლიან კითხვას, ძალიან მარტივი პასუხი აქვს - გარკვეული პრივილეგიის მიღების მიზნით, პირადი რელიგიური მრწამსისა თუ კუთვნილების გაცხადება წარმოადგენს ადამიანის თავისუფლებას და არა ვალდებულებას, შესაბამისად, მსგავსი ინფორმაციის იძულებით მოპოვება დაუშვებელია.

საქართველოს კანონმდებლობას რომ დავუბრუნდეთ, „პერსონალურ მონაცემთა დაცვის შესახებ“ საქართველოს კანონის თანახმად, პირის რელიგიური კუთვნილება წარმოადგენს განსაკუთრებული კატეგორიის მონაცემს, რომლის დამუშავებაც დასაშვებია მხოლოდ ამ კანონით გათვალისწინებულ შემთხვევებში ან როდესაც ეს პირდაპირ და სპეციალურად რეგულირდება კანონით და მათი დამუშავება აუცილებელი და პროპორციული ზომაა დემოკრატიულ საზოგადოებაში (მე-3 და მე-6 მუხლები). შესაბამისად, პირის თავისუფალი არჩევანის გარეშე, მისი რელიგიური მრწამსის შესახებ ინფორმაციის მოპოვების გასამართლებლად კანონმდებელი ადგენს სახელმწიფოს დაუძლეველი ინტერესის ტესტს. თუმცა, ზემოთ მოხმობილი არგუმენტების გათვალისწინებით, ამ ტესტის დაცვაც კი ვერ გაამართლებს რელიგიის თავისუფლების შინაგან განზომილებაში ჩარევას.

ამ ვალდებულებას ვერ გაამართლებს ვერც სახელმწიფოს მიერ ნაგულისხმევი ლეგიტიმური მიზანი - პირის გათავისუფლება სამხედრო ვალდებულებისგან. უფრო დეტალურად რომ განვმარტოთ, ეს პრივილეგია წარმოადგენს შესაძლებლობას და არა იმპერატიულ მოთხოვნას, ანუ ღვთისმსახურს (იგულისხმება მხოლოდ მართლმადიდებელი ეკლესიის სასულიერო პირი) უფლება აქვს ისარგებლოს ან არ ისარგებლოს ამ პრივილეგიით. შესაბამისად, ისევე, როგორც კეთილსინდისიერი წინააღმდეგობის უფლებით სარგებლობისას, ამ შემთხვევაშიც ნება პირველ რიგში გამოვლენილი უნდა იქნას პრივილეგიის სავარაუდო მიმღების მიერ და მხოლოდ ამის შემდეგ ამოქმედდეს მითითებული ნორმა. რელიგიური მრწამსის ან ღვთისმსახურის სტატუსის შესახებ პირადი ინფორმაცია სხვა თვალსაზრისით სრულიად უსარგებლოა ამ კანონის მიზნებისთვის, რაც აბსოლუტურად გამორიცხავს ამ ინფორმაციის წინასწარ სავალდებულო შეგროვების ლეგიტიმურობას. სახელმწიფოს ერთადერთი პროაქტიული ვალდებულება ამ თვალსაზრისით მდგომარეობს მხოლოდ მის პასუხისმგებლობაში წვევამდელს დროულად და სათანადოდ გააცნოს კანონით გათვალისწინებული უფლებები, პრივილეგიები და მათით სარგებლობის პირობები. პირადი რელიგიური მრწამსისა თუ ღვთისმსახურის სტატუსის შესახებ ინფორმაციის გაცხადების გადაწყვეტილება კი, მხოლოდ ამის შემდეგ საკუთარი არჩევანით თავად წვევამდელმა უნდა მიიღოს.

დაბოლოს, ამ პროცესში ყურადღების მიღმა არ უნდა დარჩეს რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტოს როლი. განმარტებით ბარათში კანონპროექტის ინიციატორი (საქართველოს მთავრობა) მიუთითებს, რომ მისი მომზადებისა და განხილვის პროცესში მონაწილეობა მიიღო სააგენტომ და საქართველოში არსებულმა თითქმის ყველა რელიგიურმა გაერთიანებამ. მართლაც, სააგენტოს ორგანიზებით საქართველოს თავდაცვის სამინისტროში შედგა შეხვედრა რელიგიური ლიდერების ნაწილთან, სადაც მათ დაგეგმილი საკანონმდებლო ცვლილებები გააცნეს. თუმცა, ამ შეხვედრას რთულია კანონპროექტის „განხილვა“ ეწოდოს. რეალურად უნდა ითქვას, სამინისტრომ და სააგენტომ დაიყოლიეს შეხვედრის მონაწილეები იმ რეალობაზე, რომელიც მათი განმარტებით ერთადერთი გამოსავალი იქნებოდა „ფსევდო-რელიგიების“ მიერ სავალდებულო სამხედრო სამსახურის მოხდისგან თავის არიდების მავნე პრაქტიკის აღმოსაფხვრელად. ამგვარად, რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტო არც ამჯერადაც ჩამორჩა ზემოთ აღწერილ საერთო რელიგიურ პოლიტიკას, უარი თქვა რელიგიური უმცირესობების უფლებების დაცვაზე და ნაცვლად ამისა, საკუთარი ძალისხმევა მათი სამართლიანი პროტესტის შეკავებისკენ მიმართა. თუმცა, ეს წარუმატებელი აღმოჩნდა, რადგან მოგვიანებით ამ რელიგიურმა ლიდერებმა და თემებმა საქართველოს სახალხო დამცველთან არსებული რელიგიათა საბჭოს პლატფორმიდან ერთობლივი კრიტიკული წერილი გამოაქვეყნეს კოდექსით დადგენილი უსამართლობის წინააღმდეგ.

შეჯამებისთვის კიდევ ერთხელ მკაფიოდ უნდა აღინიშნოს, რომ რელიგიური რწმენა და პრაქტიკა, ისევე, როგორც ყველა ის ფუნდამენტური ასპექტი, რასაც რელიგიის თავისუფლება აერთიანებს და იცავს, წარმოადგენს ადამიანის პიროვნული იდენტობის, მისი ღირსების განუყოფელ ნაწილს. შესაბამისად, ნებისმიერი უკანონო უფლებრივი შეზღუდვა ან დისკრიმინაცია წარმოადგენს პიროვნების ღირსების შეურაცხყოფას, ხოლო ლეგიტიმური განსხვავებული მოპყრობის გამართლება საჭიროებს უმკაცრეს კრიტერიუმებზე დაფუძნებული სახელმწიფოს დაუძლეველი ინტერესების ტესტის დაცვას, რაც საქართველოს თავდაცვის კოდექსის ფარგლებში სახელმწიფომ ვერ შეძლო.

ავტორი: არჩილ მეტრეველი, სამართლის დოქტორი, საქართველოს უნივერსიტეტის ასოცირებული პროფესორი, საქართველოს უნივერსიტეტის რელიგიის თავისუფლების ინსტიტუტის დირექტორი.