ავტორი: სერგო რატიანი

სოვიეტოლოგებს შორის არსებობს განსხვავებული მოსაზრება პოსტსაბჭოთა საზოგადოების პრობლემების გენეზისთან დაკავშირებით. საბჭოთა რეჟიმის მემკვიდრეობის გათვალისწინება განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, როდესაც საქმე სახელმწიფოსა და ეკლესიის ინსტიტუციურ მეხსიერებას ეხება.  სტალინის შემდგომი პერიოდის, მით უფრო, უძრაობის ხანის გავლენა თანამედროვეობაზე  ცხადი დასანახია. ჯერ კიდევ ცოცხალია თაობა, რომლისთვისაც საბჭოთა ცხოვრების წესი ბუნებრივი სასიცოცხლო სივრცე იყო და ამ მიმართულებით ბევრია საკვლევი. თუმცა, მოცემულ სტატიაში მინდა შევეხო სტალინის მემკვიდრეობას.[1]

სტალინური ტოტალიტარიზმის პოლიტიკა რელიგიურ ინსტიტუტებთან მიმართებით ორ პერიოდს მოიცავს. პირველი, 1927 – 1941 წლები, იყო ტოტალური რეპრესიების ხანა. დღეს არაერთი მკვლევრის მოსაზრებასა და საარქივო მასალებზე დაყრდნობით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სტალინის მიზანი იყო რელიგიური ორგანიზაციების სრული განადგურება. მაგალითისთვის, რუსეთის იმპერიაში მართლმადიდებელ ეკლესიას 1917 წლამდე ჰქონდა 40000 ტაძარი, 1941 წლისთვის კი 300-დან 500-მდე მოქმედი ტაძარი.[2] საქართველოში საარქივო  მონაცემებით ირიცხებოდა 2357 ეკლესია-მონასტერი, 1944 წლისთვის კი 21 მოქმედი ეკლესია (აქედან – 18 ქართული და სამი რუსული).[3]

ნაცისტების საბჭოთა კავშირში შემოჭრის შემდეგ სტალინმა შეცვალა მანამდე წარმოებული პოლიტიკა. დაიწყო ტოტალიტარულ სახელმწიფოსა და ეკლესიას შორის ახალი ურთიერთობის ტრადიციის ჩამოყალიბება. გამანადგურებელი რეპრესიების ეპოქა ეკლესიის დაქვემდებარებისა და პოლიტიკური მიზნებით გამოყენების ხანამ შეცვალა. ჩვენი აზრით, გარკვეული ცვლილებების მიუხედავად, სწორედ ამ ეპოქამ განსაზღვრა მეტწილად არა მხოლოდ სტალინის შემდგომი პერიოდი, არამედ მნიშვნელოვანი კვალი დატოვა პოსტსაბჭოთა ინსტიტუციურ მეხსიერებაზე.

პირველი ფაქტორი იყო ეკლესიის დაქვემდებარება და მისი ინსტიტუციური გამოყენება საგარეო პოლიტიკის მიმართულებით. დღეს მკვლევრები  თანხმდებიან, რომ პოლიტიკის რადიკალური ცვლილება მოხდა 1943 წლის სექტემბერში, როდესაც სტალინმა ბერიასა და მალენკოვის გარემოცვაში მიიღო გადაწყვეტილება, შეექმნა „სსრ კავშირის სახალხო კომისართა საბჭოსთან არსებული რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის საქმეთა საბჭო“, რომლის თავმჯდომარეც გახდებოდა უშიშროების პოლკოვნიკი კარპოვი. ნიშანდობლივია, რომ სტალინი პირველად სწორედ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის მაკონტროლებელ ორგანოს ქმნის და მხოლოდ ამის შემდეგ, რელიგიური კულტმსახურების საკითხთა საბჭოს. აქვე აღნიშვნის ღირსია, რომ პროლეტარების ბელადმა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიაც რუსეთის მართლმადიებელი ეკლესიის საბჭოს დაუქვემდებარა. მხოლოდ 1947 წელს შეიქმნა საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საქმეთათვის საქართველოს სსრ-ს მინისტრთა საბჭოს რწმუნებულის თანამდებობა.[4]

1943 წლის 4 სექტემბერს სტალინმა კრემლში მოიხმო მიტროპოლიტები სერგი, ალექსი და ნიკოლაი. შეხვედრას ასევე ესწრებოდნენ ვიაჩესლავ მოლოტოვი და გრიგორი კარპოვი. პატრიარქის თანამოსაყდრე სერგიმ სთხოვა პროლეტარების ბელადს, რომ შექმნილიყო ეკლესიის მართვის ორგანო, წმინდა სინოდი, რომელიც აირჩევდა რუსეთის პატრიარქს (მნიშვნელოვანია, შევნიშნოთ, რომ ამ დროისთვის რუსეთის ეკლესია 18 წლის განმავლობაში პატრიარქის გარეშეა). გენერალური მდივნის კითხვაზე, თუ როდის შეძლებდა სინოდი შეკრებას, სასულიერო პირებმა უპასუხეს, რომ ეს ერთ თვეში მოხერხდებოდა. სტალინმა გაიღიმა და იკითხა, „ხომ არ შეიძლება, იმოქმედონ ბოლშევიკური ტემპებით“. გადაწყდა, რომ პატრიარქის არჩევნები დანიშნულიყო 8 სექტემბერს.[5] ამ დიალოგის გაცნობის შემდეგ სრულიად ცხადად ჩანს, რომ სტალინი უბრალოდ კი არ აკმაყოფილებს იერარქების თხოვნას, არამედ პოლიტიკურად სწორედ მას სჭირდებოდა რუსეთის პატრიარქის უმოკლეს ვადაში არჩევა. 

ახლოვდებოდა თეირანის კონფერენცია, სადაც უნდა გადაწყვეტილიყო მეორე ფრონტის გახსნის ვადები. მოკავშირეების მხრიდან კი, უკვე 1941 წლიდან, სსრ კავშირისთვის წაყენებული ერთ-ერთი მოთხოვნა იყო საბჭოთა კავშირში პოლიტიკის ცვლილებები სინდისისა და რელიგიური თავისუფლების მიმართულებით. თეირანის კონფერენციამდე მოსკოვში ვიზიტით უნდა ჩასულიყო იორკის არქიეპისკოპოსი სირილ გერბერტი, რომელსაც უნდა შეეფასებინა, თუ რამდენად ქმედითი ნაბიჯები გადადგა საბჭოეთმა რელიგიური თავისუფლების მდგომარეობის შეცვლის მიზნით.

თუმცა, პატრიარქის არჩევისა და ეკლესიის საჯარო სივრცეში დაბრუნებისას სტალინს სხვა მიზნებიც ამოძრავებდა. ნაცისტების საბჭოეთში შემოსვლის შემდეგ ოკუპირებულ ტერიტორიებზე ხელახლა გაიხსნა დაახლოებით 7000 ეკლესია[6] და პროლეტარების ბელადი ვერ დაუშვებდა, ისინი ემართათ საბჭოეთის მიმართ არალოიალურად განწყობილ სასულიერო პირებს. შესაბამისად, ახლად გახსნილი სასულიერო სასწავლებლები აუცილებელი იყო, რათა იქ მომზადებულიყო სასულიერო პირთა ახალი თაობა, რომელიც რეოკუპირებულ ტერიტორიებზე გახსნილ ეკლესიებში ჩაანაცვლებდა არასასურველ წინამძღვრებს.

სტალინის შემდეგი დავალება, რომელიც უნდა შეესრულებინა მოსკოვის საპატრიარქოს, იყო უკრაინის და აღმოსავლეთ ევროპის სხვა ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესიის მიერთება რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიასთან. 1946 წელს გაუქმდა უკრაინის ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესია.

ბერძნულ-კათოლიკურმა ეკლესიამ უკრაინული იდენტობის ჩამოყალიბებაში უმნიშვნელოვანესი როლი შეასრულა. ვატიკანთან დადებული ხელშეკრულება, რომლის თანახმადაც, უკრაინულ მრევლს უნარჩუნდებოდა ორთოდოქსული წესით ღვთისმსახურება, საუკუნეების განმავლობაში, როდესაც რწმენა იდენტობის განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი მსაზღვრელი იყო, განასხვავებდა მათ იდენტობას მეზობელი კათოლიკეებისგან და ასევე, იცავდა მათ რუსიფიკაციისგან. ახალ დროში კი, უკრაინული სახელმწიფოს არარსებობის ხანაში, უკრაინული ნაციონალიზმის ბირთვს წარმოადგენდა.[7]

მკვლევრებისთვის ცნობილია, რომ საბჭოთა უშიშროებამ დააპატიმრა ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესიის ყველა ეპისკოპოსი და 500-მდე სასულიერო პირი. 1946 წლის 8-10 მარტს გამართულ ლვოვის ცნობილ საეკლესიო კრებაზე,  „საინიციატივო ჯგუფმა“, რომელშიც რამდენიმე პროსაბჭოთა სასულიერო პირი შედიოდა, წარმოადგინა თავისი წინადადება. 1270 მღვდლიდან 997-მა მოაწერა ხელი მოსკოვის საპატრიარქოსთან მიერთებას.[8]

ბერძნულ-კათოლიკური ეკლესია აღმოსავლეთ ევროპის სხვა ქვეყნებშიც გაუქმდა და მიუერთდა მოსკოვის საპატრიარქოს. რუსული მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ განხორციელებული ეს პოლიტიკა იყო ერთ-ერთი უმძიმესი დანაშაული, რომელიც მან ჩაიდინა საბჭოთა რეჟიმის ზეწოლით. თუმცა, ისიც აღნიშვნის ღირსია, რომ მოსკოვის საპატრიარქო ყოველთვის ნეგატიურად აღიქვამდა ბერძნულ-კათოლიკურ ეკლესიას და მისი მიერთების წინააღმდეგი არ ყოფილა.

მეორე უმნიშვნელოვანესი მისია, რაც რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიას ჰქონდა დავალებული, დაკავშირებული იყო აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნების საბჭოეთისადმი დაქვემდებარების პოლიტიკის ხელშეწყობასთან. აქ, საბჭოთა ჯარების განლაგების მიუხედავად, კომუნისტური რეჟიმის კონტროლი ჯერ კიდევ არ იყო ყოვლისმომცველი. არ იყო გაუქმებული პარტიები და უნდა ჩატარებულიყო არჩევნები. კომუნისტური ინტერნაციონალის იდეა ვერ იქნებოდა საბჭოების ეფექტური მოკავშირე. ჯერ კიდევ 1943 წელს სტალინმა კომინტერნის დაშლის გადაწყვეტილება მიიღო. 1944 წელს კი, საბჭოთა კავშირის ძველი ჰიმნი, ინტერნაციონალი, ახლით შეიცვალა, რომელიც თავისი სულისკვეთებით დიდ რუს ხალხის სადიდებელსა და საბჭოთა ნაციონალიზმის სულისკვეთებას გამოხატავდა. აღმოსავლეთ ევროპის დასაქვემდებარებლად სტალინი დაეყრდნო სოციალიზმს, პანსლავიზმს და მართლმადიდებლობას, რომელიც სლავ ხალხს აერთიანებდა. გარდა ამისა, სტალინი ომის დამთავრების შემდეგ თურქეთსა და საბერძნეთში აპირებდა შეჭრას და მართლმადიდებელი ეკლესია აქაც მნიშვნელოვანი მოკავშირე უნდა ყოფილიყო.

საჯარო სივრცეში ახლად დაბრუნებული მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთ-ერთი მთავარი მისია იყო ანტიდასავლური პროპაგანდა, რომლის მთავარი სამიზნეებიც იყო კათოლიციზმი და პროტესტანტიზმი.  1948 წელს მოსკოვის საპატრიარქოს მიერ რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ავტოკეფალიის 500 წლისთავის აღნიშვნის საეკლესიო კრებაზე მოწვეულები იყვნენ აღმოსავლეთის ეკლესიის მაღალი რანგის სასულიერო პირები, მათ შორის საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქი კალისტრატე. ,,საზეიმო კრებამ” მიიღო ოთხი რეზოლუცია: „ვატიკანი და მართლმადიდებელი ეკლესია“, „ეკუმენური მოძრაობა და მართლმადიდებელი მოძრაობა“, „ინგლისის იერარქების შესახებ“, „საეკლესიო კალენდრის შესახებ“.[9] ფაქტობრივად, ეს იყო დასავლეთის საქრისტიანოს მტრად გამოცხადების დეკლარაცია. საბჭოთა პროპაგანდით თითქოს იკითხებოდა შემდეგი გზავნილი: დასავლურმა ქრისტიანულმა ტრადიციამ განსაზღვრა ახალ დროში კაპიტალისტური სამყაროს წარმოშობა, აღმოსავლეთ საქრისტიანოს ტრადიციამ კი სოციალისტური, სახალხო დემოკრატიები წარმოშვა. საარქივო მასალებიდან ცხადი ხდება, რომ რუსეთის მართლმადიდებელმა ეკლესიამ საკმაოდ მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა იმაში, რომ აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში საბჭოეთისადმი ლოიალურად განწყობილი პოლიტიკური პარტიები მოსულიყვნენ ხელისუფლების სათავეში.

მესამე მიმართულება, სადაც სტალინის დროიდან ჩაერთო მართლმადიდებელი ეკლესია, იყო ე.წ. ,,ბრძოლა მშვიდობისთვის”.[10] პირველად ეს პოლიტიკა იწყება მაშინ, როდესაც სტალინის წაქეზებით, ჩრდილო კორეა სამხრეთ კორეის დასაპყრობად შეიჭრა. აშშ სამხრეთ კორეის დასაცავად ჩაერთო კონფლიქტში, საბჭოთა კავშირმა კი მთელ მსოფლიოში მშვიდობისთვის ბრძოლის კამპანია წამოიწყო, სადაც რელიგიურ ორგანიზაციებს, მათ შორის მართლმადიდებელ ეკლესიას, მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა. ამ კამპანიაში, რუსეთის მართლმადიდებელ ეკლესიასთან ერთად, საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიაც იღებდა მონაწილეობას. საქართველოს ეროვნული არქივი ინახავს საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საბჭოთა პოლიტიკისადმი მხარდამჭერ რეზოლუციებსა და მშვიდობის მომხრეთა საკავშირო კონფერენციებზე საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქების გამოსვლებს, რომლებიც ამხელდნენ „ამერიკელი იმპერიალისტების უხეშ ჩარევას მრავალტანჯული კორეელი ხალხის შიდა საქმეებში“ და იმედს გამოთქვამდნენ, რომ „მშვიდობის საქმე გაიმარჯვებს, რადგანაც მშვიდობისათვის მოძრაობას ხელმძღვანელობს დიადი მებრძოლი და დროშის მპყრობელი იოსებ ბესარიონის ძე სტალინი“.[11]

მოცემულ სტატიაში ჩვენ შევეხეთ სტალინის მემკვიდრეობის მხოლოდ სამ ნიშანს. სახელმწიფოსადმი დაქვემდებარების ტრადიციას, ანტიდასავლურ პროპაგანდას და ეკლესიის ჩართულობას საგარეო პოლიტიკის ე.წ. „მშვიდობისთვის ბრძოლის“ კამპანიაში. აქედან პირველი ორი რუსული იმპერიის ტრადიციას წარმოადგენს, თუმცა ახალ დროში, 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ, რუსეთში გაჩნდა ამ პოლიტიკის გადალახვის შესაძლებლობა. სტალინმა გაანადგურა თანამედროვე სამყაროს ტენდენციები და დატოვა საკუთარი მემკვიდრეობა.

რუსეთში, როგორც მძლავრი ავტორიტარიზმის ქვეყანაში, ეკლესიის დაქვემდებარებისა და პოლიტიკურ ინსტრუმენტად გამოყენების ტრადიცია ნარჩუნდება.

სტალინის მემკვიდრეობის მეორე მნიშვნელოვანი ნიშანი არის რუსული  მართლმადიდებელი ეკლესიის ჩართულობა ანტიდასავლურ პროპაგანდაში.  მეტიც, რუსული პოლიტიკის ერთ-ერთი მთავარი მიზანია, სტალინის ეს ანტიმოდერნული მემკვიდრეობა სხვა მართლმადიდებელ ეკლესიებშიც შენარჩუნდეს, რათა პრორუსულ პოლიტიკურ ძალებს  განსხვავებულ ქვეყნებში საერთო იდეოლოგიური საყრდენი ჰქონდეთ.

ასევე, სტალინის წამოწყება იყო რუსეთის და მისი მოკავშირეების მხრიდან ექსპანსიური ომების გაჩაღების შემდეგ, მოწინააღმდეგე დასავლეთის ქვეყნების დადანაშაულება ომის დაწყებასა და წარმოებაში. რუსეთის მხრიდან როგორც საქართველოზე, ისე უკრაინაზე თავდასხმის შემდეგ, რუსეთის ექსპანსიონიზმის გამართლებისა და ომის დაწყების დასავლეთზე გადაბრალების სტალინური პოლიტიკის მემკვიდრეობა ცხადად გამოჩნდა. რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია სრულად არის ჩართული ამ კამპანიაში.

[1] სტატიაში სხვა წყაროებთან ერთად, მეტწილად ვეყრდნობი ჩემივე წიგნის მასალებს. რატიანი, სერგო. ტოტალიტარიზმი და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1941 – 1953, (ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თბილისი 2024).

[2] Tomas Bremer, Kreuz und Kirche Kleine Geschichte der Orthodoxen Kirche in Russland, Verlag Herder (Freiburg in Breisgau, 2007), 137.

[3] საქართველოს ეროვნული არქივი – უახლესი ისტორიის ცენტრალური არქივი, ფონდი 1879, ანაწერი 1, საარქივო № 5, 10.

[4] რატიანი, სერგო. ტოტალიტარიზმი და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1941 – 1953, (ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თბილისი 2024), 301

[5] №34 Записка полковника государственной безопасности Г.Г. Карпова о приеме И.В. Сталиным иерархов Русской православной церкви (РПЦ), г. Москва 4 сентября 1943 г. https://web.archive.org/web/20160907194050/http://www.krotov.info/acts/20/1940/19430904.html

[6] Steven Merritt Minerit, Stalin’s holy war: religion, nationalism, and alliance politics, 1941–1945 (The University of North Carolina Press, 2003), 138.

[7] რატიანი, სერგო. ტოტალიტარიზმი და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1941 – 1953, (ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თბილისი 2024), 84

[8] Steven Merritt Minerit, Stalin’s holy war: religion, nationalism, and alliance politics, 1941–1945, (The University of North Carolina Press, 2003), 189.

[9] Журнал Московской Патриархии, ივლისი, სპეციალური ნომერი, 1948, 23-26.

[10] რატიანი, სერგო. ტოტალიტარიზმი და საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესია 1941 – 1953, (ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თბილისი 2024), 136 -158

[11] საქართველოს ეროვნული არქივი – უახლესი ისტორიის ცენტრალური არქივი, 1879.1.22, 12-14.