ავტორი: ბექა მინდიაშვილი                           

ტოლერანტობის ეთიკურ საყრდენად შეიძლება  ე.წ. „ზნეობის ოქროს წესი“ მოვიაზროთ: ნუ მოექცევი სხვას, როგორც არ გსურს მოგექცნენ შენ, ან, პირიქით, მოექეცი სხვას ისე, როგორც გინდა, რომ მოგექცნენ შენ. ეს პრინციპი ყველა დიდი რელიგიის მიერაა აღიარებული, როგორც უნივერსალური მაქსიმა. ოქროს წესი, ფაქტობრივად, მთელი თანამედროვე კანონმდებლობის იმპერატიული საფუძველიცაა და სხვადასხვა იდენტობის  ადამიანებისა და ჯგუფების მშვიდობიან ურთიერთობას განაპირობებს. ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ შემწყნარებლობა არის ყველა დიდი რელიგიის, ეთიკური მოძღვრებისა და თანამედროვე სამართლებრივი სისტემის ნორმა.  ტოლერანტობის პრინციპების დეკლარაციის თანახმად (ხელმოწერილია 1995 წლის 16 ნოემბერს პარიზში იუნესკოს წევრი 185 სახელმწიფოს მიერ), ტოლერანტობა ესაა:

• თავისუფლება მრავალფეროვნებაში - ეს არის არა მარტო მორალური ვალი, არამედ პოლიტიკური და სამართლებრივი მოთხოვნილებაც.  ტოლერანტობა სათნოებაა, რომელიც შესაძლებელს ხდის მშვიდობას და ომის კულტურის მშვიდობის კულტურით შეცვლას ეხმარება.“

ლათინურ ტერმინ Tolerantia-ს სამი მნიშვნელობა აქვს: 1. მდგრადობა, ამტანობა; 2. შემწყნარებლობა; 3. დასაშვები სხვაობა. საბოლოო ჯამში, ეს დეფინიციები გულისხმობს  განსხვავებული რელიგიის, ნაციონალობის, ეთნიკურობის, კანის ფერის, სქესის, სექსუალური ორიენტაციის, ენის, პოლიტიკური ან სხვაგვარი შეხედულებების, კულტურის, სოციალური ჯგუფის და სხვა ნებისმიერი განსხვავების მიმართ დამთმენ დამოკიდებულებას. ტოლერანტობის ნორმას, როგორ უკვე ითქვა, ამ ტერმინის გამოუყენებლად, მრავალი კონსტიტუცია ეფუძნება. ტოლერანტობის გარეშე შეუძლებელი იქნებოდა ადამიანის უფლებების კონცეფციის, კონკრეტულად კი, რელიგიის თავისუფლების, თანასწორობის, გამოხატვის თავისუფლების პრინციპების ჩამოყალიბება, გაცნობიერება და დაცვა.

ევროპაში, რეფორმაციის პერიოდში გაჩაღებული კონფლიქტების დროს ტოლერანტობა პოლიტიკურ-ფილოსოფიური დისკურსის ერთ-ერთ მთავარ ცნებად იქცა, მაგრამ მისი ისტორია ანტიკურ ხანაში იწყება და არ უკავშირდება მხოლოდ და მხოლოდ დასავლურ კულტურას. ჯერ კიდევ მე-3 საუკუნეში გაერთიანებული ინდოეთის პირველმა ბუდისტმა იმპერატორმა აშოკამ, განსხვავებული რელიგიური ჯგუფისადმი პატივისცემა კანონად აქცია და ყველაზე სასურველ ქმედებად გამოაცხადა. იმპერატორმა მთელი ინდოეთი მოჰფინა  ქვის სტელებით, რომლებზეც მისი განჩინებები იყო ამოკვეთილი. ერთ-ერთ ასეთ დაფაზე ეწერა შემდეგი სიტყვები:

• ის, ვინც პატივს სცემს სხვის რელიგიას, განადიდებს საკუთარს. თუ ასე არ იქცევა, ვნებს როგორც სხვის, ასევე საკუთარ რწმენასაც. ამგვარად, უმჯობესია, პატივი მივაგოთ სხვის რელიგიას. ის, ვინც საკუთარი რელიგიის გადაჭარბებული განდიდებისთვის გმობს სხვისას, მხოლოდ აზიანებს საკუთარ რწმენას.

ანტიკურ სამყაროში, განსაკუთრებით სტოიკოსები, ტოლერანტობას ცნებას იყენებდნენ გამძლეობის სათნოების აღსაწერად, ტანჯვის, უიღბლობის, ტკივილისა და სხვადასხვა სახის უსამართლობის გაძლების გამოსახატავად. მაგრამ უკვე ადრეულ ქრისტიანობაში, ამ ტერმინით რელიგიური განსხვავებისა და კონფლიქტების მოგვარების შესაძლებლობა მოიაზრება. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია კვიპრიანე კართაგენელისა და ტერტულიანეს შეხედულებები ტოლერანტობაზე. ქრისტიანობის კონტექსტში შემუშავდა შემწყნარებლობის არაერთი არგუმენტი. ეს დასაბუთებები განსხვავებული შეხედულებების ადამიანებისადმი სიკეთისა და სიყვარულის აუცილებლობაზე იყო დაფუძნებული. ამ თვალსაზრისით, ასევე უმნიშვნელოვანესი იყო „ორი სამეფოს“ - სასუფევლისა და საწუთროს ქრისტიანული იდეა. ამ იდეიდან ამოიზარდა სწავლება ადამიანური  ავტორიტეტის დასაზღვრულობის შესახებ, რომელიც რელიგიური და ეთიკური ჭეშმარიტების საკითხებში ადამიანის განსჯის შეზღუდულობის შესახებ წარმოდგენასაც მოიცავდა.

დასავლური ქრისტიანობის ყველაზე მნიშვნელოვანი მოძღვრის, ნეტარი ავგუსტინეს ნაშრომებში ტოლერანტობის იდეა სწორედ ორი სამეფოს, ორი ქალაქის შესახებ სწავლებას, სიყვარულის უპირატესობისა და სინდისის თავისუფლების იდეებს ეფუძნება, მაგრამ, მოგვიანებით, ნეტარი ავგუსტინე უკვე შესაძლებლად მიიჩნევდა, მაგალითად, ერეტიკოსის ძალადობრივი გზით მოქცევას, თუ, რასაკვირველია, ეკლესია ვეღარ ხედავდა ჭეშმარიტებაში მისი დაბრუნების სხვა გზას. ნეტარი ავგუსტინე იძულებასაც სიყვარულისა და ზრუნვის ნიშნად მიიჩნევდა და გონების დასაზღვრული შესაძლებლობის შესახებ სწავლებას აფუძნებდა. საბოლოო ჯამში, შუა საუკუნეებში, რწმენის საკითხში იძულების დაშვება  გაბატონებულ მიდგომად ჩამოყალიბდა  და რელიგიური დევნის გამართლებას ემსახურებოდა. მეორე მხრივ, აღმოსავლური ეკლესიის მოძღვრება დაეყრდნო  ფსევდო-დიონისე არეოპაგელის (მე-5 ს.) ნაშრომებს, რომელთა თანახმად, ადამიანის გონება ასევე უძლურია, შეიმეცნოს ჭეშმარიტება; ყველაფერი, რაც ღმერთისა და სარწმუნოების შესახებ ითქმის, ფარდობითია, ადამიანური გონების საზღვრებშია მოქცეული. აქედან გამომდინარე, ეკლესია, როგორც დასავლეთში, ასევე აღმოსავლეთში, არსებითად, ასწავლიდა, რომ ჭეშმარიტება სრულად არავინ უწყის. ეს პოზიცია, წესით, სხვა რელიგიური შეხედულებების ადამიანების დევნის ბარიერი უნდა გამხდარიყო, მაგრამ აქამდე, იმ დროს, ეკლესია და სახელმწიფო როგორც წესი, არ მიდიოდა. ავგუსტინეს მსგავსად, მე-13 საუკუნეში დასავლური ეკლესიის დიდმა მოძღვარმა, თომა აკვინელმაც შეიმუშავა პირობითი და ნაწილობრივი ტოლერანტობის არაერთი არგუმენტი. მაგრამ, მათ საფუძველზე, სინამდვილეში, სხვა აღმსარებლობათა შეზღუდვის აუცილებლობა უფრო იყო დასაბუთებული. ტოლერანტობის გამოვლენა, აკვინელის მიხედვით, მხოლოდ მაშინ იქნებოდა გამართლებული, თუ შეუწყნარებლობა და დევნა მეტისმეტად დიდ ძალისხმევად დაჯდებოდა ან, საბოლოო ჯამში, შესაძლოა, მარცხითაც დასრულებულიყო.

უფრო ფართოდ, მონოთეისტური რელიგიების კონტექსტში ქრისტიანებს, იუდეველებსა და მუსლიმებს შორის მშვიდობიანი თანაცხოვრების საკითხი მე-12 საუკუნიდან განსაკუთრებულ აქტუალობას იძენს. დიდი ფილოსოფოსები, თეოლოგები, მეცნიერები, მაგალითად, პიერ აბელიარი და რაიმუნდუს ლულუსი, თავიანთ ნაშრომებში, მართალია, ქრისტიანობის ჭეშმარიტების დაცვის გზებს ეძიებდნენ, მაგრამ, ამავდროულად სხვა აღმსარებლობებში, როგორც თეოლოგიური, ასევე ეთიკური ჭეშმარიტების ელემენტებსაც ხედავდნენ. მეორე მხრივ, იუდაიზმსა და ისლამში, ტოლერანტობის საკითხს ამუშავებდნენ ისეთი თეოლოგები და ფილოსოფოსები,  როგორებიც არიან მოშე მაიმონიდი და იბნ რუშდი. ისინი რელიგიური დოგმებისგან  ფილოსოფიური, სააზროვნო ჭეშმარიტების ავტონომიურობას იცავდნენ, რაც შეიძლება ამ პერიოდის ყველაზე ინოვაციურ მიდგომად იყოს მიჩნეული.

კარდინალი ნიკოლოზ  კუზანელის „De Pace Fidei“ (მშვიდობისთვის რწმენისა, 1453) მონიშნავს მნიშვნელოვან ნაბიჯს ტოლერანტობის უფრო სრულყოფილი  ქრისტიანულ-ჰუმანისტური კონცეფციისკენ, თუმცა მის ნაშრომში სხვადასხვა სარწმუნოების წარმომადგენლები, საბოლოდ, კათოლიკური იდეის გარშემო ერთიანდებიან, რამდენადაც ჰუმანისტი კარდინალის კონცეფცია გულისხმობდა „ერთ რელიგიას სხვადასხვა რიტუალებით“.

რენესანსის პერიოდის დიდი ჰუმანისტი ფილოსოფოსი და თეოლოგი ერაზმუს როტერდამელი ფიქრობდა, რომ რელიგიური კონფლიქტების დასაძლევად დოქტრინალური პრინციპები უკანა პლანზე უნდა ყოფილიყო გადაწეული.

ჰუმანისტური მიდგომისგან განსხვავებით, რეფორმაციის მამა, მარტინ ლუთერი, ინდივიდუალური სინდისის პრინციპს იცავდა. მისი შეხდულების თანახმად, ადამიანის ცნობიერება მხოლოდ და მხოლოდ ღვთის სიტყვით უნდა ყოფილიყო შებოჭილი და არა ინსტიტუციონალური ძალაუფლების მარწუხებით. ამიტომ საზღვარი უნდა დასდებოდა ეკლესიის ავტორიტეტს და შეზღუდულიყო სახელმწიფოს საერო უფლებამოსილებებიც. რეფორმაციის პერიოდში „ორი სამეფოსა“ და სხვა ტრადიციული არგუმენტები სინდისის თავისუფლების შესახებ რადიკალიზებული იყო.

პროტესტანტი ჰუმანისტი სებასტიან კასტელიო, თავის ცნობილ ნაშრომში „De haereticis, an sint persequendi“ (უნდა ვდევნოთ თუ არა ერეტიკოსები, 1554), რომელიც კალვინის შეუწყნარებელი პოზიციის საპასუხოდ დაიწერა და რელიგიის თავისუფლების დაცვის პირველ მანიფესტაციად შეგვიძლია მივიჩნოთ, ასაბუთებს რწმენისა და აზრის თავისუფლების მნიშვნელობას, როგორც ჭეშმარიტი რწმენის უცილობელ პირობას.

სწორედ ამ  პერიოდში ჩამოყალიბდა ორი მნიშვნელოვანი შეხედულება, რომელთა შესახებ შიძლება ითქვას, რომ  მათ ტოლერანტობის კლასიკურ თეორიებს დაუდეს საფუძველი: 1) საეკლესიო ძალაუფლებისა და პირადი რწმენის  გამიჯვნას და 2) სახელმწიფო და საეკლესიო ძალაუფლების სხვადასხვაობას. მე-17 საუკუნე მწვავე და ყოველმხრივი რელიგიური კონფლიქტების ჟამი იყო. სწორედ ამის გამო, ხსენებულ დროს ტოლერანტობის არაერთი თეორია შემუშავდა, მათ შორისაა ტოლერანტობის  სამი პარადიგმული  კონცეფცია, რომელთა ავტორები იყვნენ ბარუხ სპინოზა (თეოლოგიურ-პოლიტიკური ტრაქტატი, 1670), პიერ ბეილი (ფილოსოფოსის კომენტარი, 1686) და ჯონ ლოკი (წერილები ტოლერანტობის შესახებ, 1689). ბიბლიური რელიგიების ისტორიული კრიტიკის კონტექსტში სპინოზა საზრისს პოულობდა სამართლიანობისა და სიყვარულის სათნოებებში და მიჯნავდა მათ როგორც რელიგიური დოგმებისგან, ისე ჭეშმარიტების ფილოსოფიური ძიებისგანაც. ბარუხ სპინოზას თანახმად, სახელმწიფოს წინაშე დგას ამოცანა, უზრუნველყოს  მშვიდობა და სამართლიანობა. ამდენად, მას აქვს უფლება რელიგიის გარეგნული გამოვლინებები რეგულაციების ქვეშ მოაქციოს, თუმცა აზრის თავისუფლებასა და „შინაგანი“ რელიგიის ბუნებით უფლებას სახელმწიფო არ შეიძლება ზღუდავდეს ან, პირიქით, - ანიჭებდეს. პიერ ბეილი შეეცადა, უარეყო არგუმენტები რელიგიური შეუწყნარებლობის ვალდებულების შესახებ, რომლებიც  ავგუსტინესგან იღებდა სათავეს. ბეილი ამტკიცებდა, რომ არსებობს პრაქტიკული გონების „ბუნებრივი სინათლე“, რომელიც გარკვეული მორალური ჭეშმარიტებების აღმოჩენაში დაეხმარება ყველა გულწრფელ ადამიანს, რა სარწმუნოებისაც არ უნდა იყოს იგი. ბეილის თანახმად, გონივრული რელიგია ემყარება პირად რწმენასა და ნდობას და არა ობიექტურ ჭეშმარიტებას. პიერ ბეილი იყო პირველი მოაზროვნე, ვინც შეეცადა, შეემუშავებინა არგუმენტი, რომელიც გულისხმობდა უნივერსალურ შემწყნარებლობას ყველანაირი აღმსარებლობის ადამიანის მიმართ. გარკვეული აზრით, ბეილის კონცეფცია უფრო რადიკალურია, ვიდრე ჯონ ლოკის ბევრად უფრო პოპულარული და გავლენიანი თეორია, რომლის საფუძველი სახელმწიფოსა და ეკლესიის  გამიჯვნაა ბუნებრივი ინდივიდუალური უფლებების ადრეულ ლიბერალურ პერსპექტივაში. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფოს მოვალეობაა, უზრუნველყოს თავისი მოქალაქეების „სამოქალაქო ინტერესი“, ლოკის აზრით, „სულის ხსნა“ არ შეიძლება იყოს სახელმწიფოს საქმე, არამედ ეს ინდივიდისა და ღმერთის ურთიერთმიმართების, ინდივიდუალური პასუხისმგებლობის საკითხია. აქედან გამომდინარე, არსებობს ღვთისგან ბოძებული, განუყრელი უფლება რელიგიის თავისუფლად აღიარებისა და აღსარებისა. ამ კონტექსტში ეკლესიები მხოლოდ და მხოლოდ ნებაყოფლობითი გაერთიანებებია, მათ მიერ ან მათ წინააღმდეგ ძალის გამოყენების უფლების გარეშე, იმ პოლიტიკური წესრიგის ფარგლებში, რომელიც მოქალაქეთა თანხმობაზეა დაფუნებული. ლოკი ტოლერანტობის ზღვარსაც ადგენს, რომელიც მაშინ შეიძლება გაივლოს, როდესაც რელიგია არ სჯერდება სამოქალაქო საზოგადოებაში  მისთვის განკუთვნილ ადგილს (ასეთია, ლოკის აზრით, მაგალითად, კათოლიციზმი, და ათეიზმი, რომლებიც უარყოფენ უზენაეს მორალურ ავტორიტეტს, სიცოცხლის წყაროს და, შესაბამისად, საფრთხეს უქმნიან საზოგადოებრივ წესრიგს).

მე-18 საუკუნეში კიდევ უფრო განვითარდა საერო სახელმწიფოს კონცეფცია ავტორიტეტის დამოუკიდებელი საწყისით, რომელიც მოქალაქისა და მორწმუნის როლებს შორის განსხვავებას აღიარებდა, თუმცა იმავდროულად შენარჩუნდა ლოკის წარმოდგენაც, რომ სტაბილური პოლიტიკური წყობა  გარკვეულ რელიგიურ საფუძველს საჭიროებს. აშშ-სა და საფრანგეთის რევოლუციების დროს რელიგიური თავისუფლების ძირითადი „ბუნებითი“ უფლება იქნა აღიარებული, მიუხედავად იმისა, რომ ინტერპრეტაციები, თუ რა სახის რელიგიური  აღმსარებლობები შეიძლება იყოს დაშვებული, - განსხვავებული იყო. მონტესკიე „კანონთა გონში“ (1748) რელიგიური შემწყნარებლობის მხარდასაჭერად გამოდის. მისთვის რელიგიის თავისუფლება მშვიდობისა და პოლიტიკური ერთიანობის შესანარჩუნებლადაა საჭირო, მაგრამ იგი გარკვეულ ზღვარსაც უნდა ავლებდეს ახალი რელიგიების მისაღებად და მეორე მხრივ, დომინანტური რელიგიების შესაცვლელად, რაკი, მონტესკიეს თანახმად, კონსტიტუცია და მორალური ტრადიცია მჭიდროდაა დაკავშირებული. თუმცა „სპარსულ წერილებში“ (1721) ის ამუშავებს უფრო ყოვლისმომცველ თეორიას რელიგიური პლურალიზმისა. რელიგიურ და პოლიტიკურ საწყისებს შორის განსხვავება კიდევ უფრო მკაფიოდაა მონიშნული ჟან ჟაკ რუსოსთან. თავის „საზოგადოებრივ ხელშეკრულებაში“ (1762) რუსო ცდილობს, დაძლიოს რელიგიური დაპირისპირებისა და შეუწყნარებლობის მიზეზები „სამოქალაქო რელიგიის“ ინსტიტუციონალიზებით. სამოქალაქო რელიგია, მისი განზრახვით, საერთო უნდა იყოს ყველასთვის, თუმცა “ემილიში“ (1762) რუსო ინდივიდუალურ სინდისს ანიჭებს უპირატესობას და დოგმატური, „ბუნებითი რელიგიის“  წვდომას ისახავს მიზნად. „გონების რელიგიის“ იდეა, როგორც ალტერნატივა, გაბატონებული რელიგიებისა და კონფლიქტების დაძლევის საშულება, განმანათლებლობისთვის, შეიძლება ითქვას, საერთო იყო. იგი გვხვდება ისეთ მოაზროვნეებთან, როგორებიც არიან ვოლტერი, დიდრო და კანტი. კანტს მიაჩნდა, რომ ადამიანების ბუნებრივი უთანასწორობა, ხასიათებისა და შეხედულებების მრავალფეროვნება კაცობრიობის ზნეობრივი და მატერიალური  განვითარების განუყრელი თანამგზავრია. ამ აზრით, განსხვავებული შეხედულებებისა და რელიგიების ჩახშობა სხვა არაფერია, თუ არა ბრძოლა ადამიანის ბუნებასთან.

ტოლერანტობის თანამედროვე ინტერპრეტაციას საფუძველი დაუდო  ჯონ სტიუარტ მილის ტრაქტატმა „თავისუფლების შესახებ“  (1859), რომლის მიხედვით, ტოლერანტობა რელიგიური ჰარმონიისა და რელიგიური განსხვავებისადმი დამოკიდებულებით არაა შემოფარგლული. მილის აზრით, თანამედროვე საზოგადოებაში ტოლერანტობა საჭიროა საიმისოდაც, რომ გავუმკლავდეთ კულტურული, სოციალური და პოლიტიკური პლურალიზმისა და ინდივიდუალიზმისადმი შეურიგებლობის, „უმრავლესობის ტირანიის“ სხვადასხვა ფორმას. მილის „ზიანის პრინციპის“ თანახმად, პოლიტიკური ან სოციალური ძალაუფლების განხორციელება მხოლოდ კანონიერი საჭიროების შემთხვევაში უნდა იყოს დაშვებული, რათა ერთმა ადამიანმა ან ჯგუფმა არ დააზიანოს მეორე: არ შეიჭრას თავისუფლებაში, ხელყოს საკუთრება თუ სიცოცხლე.  შეხედულებებისადმი ტოლერანტობა უტილიტარული (სარგებლიანობის) თვალსაზრისითაა გამართლებული. უჩვეულო “ცხოვრებისეული ექსპერიმენტების” მიმართ ტოლერანტობა, როგორც მილი ამბობს, „ექსცენტრიკული ქცევისადმი“ ტოლერანტული დამოკიდებულება ასევე  მნიშვნელოვანია, რამდენადაც ინდივიდუალობისა და თავისთავადობის ღირებულებებისთვის საარსებო სივრცეს აფართოებს. ამ ტიპის ტოლერანტობა, საბოლოო ჯამში, კიდევ უფრო მეტად ავითარებს სახელმწიფოს, რომელიც ჯონ სტიუარტ მილს დიდ სადისკუსიო კლუბად წარმოუდგენია, რომელშიც ყველა გამოთქმულ აზრს არსებობის კანონით შეუზღუდავი უფლება უნდა ჰქონდეს.

ტოლერანტობის თეორიის განვითარების კიდევ ერთი და მნიშვნელოვანი ეტაპი   უკავშირდება მე-20 საუკუნის ლიბერალ ფილოსოფსს, ჯონ როლზს (Theory of Justice, 1971). საზოგადოების კონსენსუსისა და შემწყნარებლობის საფუძველი, როლზის მიხედვით, უნდა იყოს სამართლიანობა და კანონის წინაშე თანასწორობა. საჯარო სივრცეში უმთავრესი პირობა, რომ ერთმა ჯგუფმა არ დაჩაგროს მეორე, ერთმა იდენტობამ არ წაშალოს სხვა იდენტობა, შესაძლებელია იყოს „ურთიერთგადამფარავი კონსენსუსი“ იმის გარშემო, რომ ყველა ადამიანი კანონის წინაშე თანასწორია.