2018 წლის 7 მარტს, საქართველოს პრემიერ-მინისტრის დაქვემდებარებაში მოქმედმა სსიპ რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტომ (შემდგომში - სააგენტო) 2016-2017 წლების საქმიანობის ანგარიში წარმოადგინა. ანგარიშში მიმოხილულია ადმინისტრაციული ორგანოს მიერ გაწეული საქმიანობისა და განხორციელებული ღონისძიებების შედეგები და სამომავლო გეგმები.

რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტო საქართველოს მთავრობის 2014 წლის 19 თებერვლის N177-ე დადგენილების საფუძველზე შეიქმნა. მისი დებულების^[1] თანახმად, სააგენტოს საქართველოს მთავრობისა და საქართველოს პრემიერ-მინისტრისათვის რელიგიის სფეროში საინფორმაციო, კვლევითი, სამეცნიერო-საგანმანათლებლო და სარეკომენდაციო საქმიანობა ევალება.

რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტოს შექმნის, მისი მანდატისა და დებულების შემუშავების პროცესში არ იყვნენ ჩართულნი ადამიანის უფლებებზე მომუშავე ორგანიზაციები და რელიგიურ უმცირესობათა გაერთიანებები. შესაბამისად, სახელმწიფოს არ გაუთვალისწინებია რელიგიური უმცირესობების საჭიროებები, ინტერესები თუ მოსაზრებები და არ აუსახავს საკუთარ რელიგიურ პოლიტიკაში.  აღნიშნული უარყოფითად შეაფასა ევროპულმა კომისიამ რასიზმისა და შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ (ECRI)^[2], რომლის თანახმადაც, „ახალშექმნილ რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტოს არ აქვს ცხადი მანდატი რელიგიურ უმცირესობათა უფლებების დასაცავად და მათი რელიგიური პოლიტიკის შემუშავების სტრატეგია, საუკეთესო შემთხვევაში, ძალიან ორაზროვანი და ბუნდოვანია.“

ბოლო წლების პრაქტიკა ცხადყოფს, რომ სააგენტოს საქმიანობა არ პასუხობს რელიგიური გაერთიანებების წინაშე არსებულ ძირითად და სისტემური პრობლემებს, რაც წარმოდგენილი ანგარიშითაც დასტურდება. ამასთან, შეიმჩნევა ფაქტების მცდარად ინტერპრეტირებისა და ინფორმაციის არასრულყოფილად მიწოდების ტენდენცია. ტოლერანტობისა და მრავალფეროვნების ინსტიტუტმა (TDI) შეაფასა წარმოდგენლი ანგარიში და  სააგენტოს საქმიანობის ეფექტურობა.

რელიგიური გაერთიანებებისათვის ქონების გადაცემა

სააგენტო მუდმივად საუბრობს, რომ უწყების დახმარებით ხდება სხვადასხვა რელიგიური გაერთიანებისათვის საკულტო ნაგებობების გადაცემა. მსგავს საკითხებს სააგენტოსთან არსებული რელიგიურ გაერთიანებათა ქონებრივი და ფინანსური საკითხების შემსწავლელი სარეკომენდაციო კომისია განიხილავს.

თუმცა, უნდა აღნიშნოს, რომ სააგენტო, მისი დაფუძნების დღიდან, თავს არიდებს ისეთი საკითხების შესწავლას და გადაჭრას, რომლებიც არადამონანტი რელიგიური გაერთიანებებისთვის საბჭოთა პერიოდში ჩამორთმეული საკულტო ნაგებობების ისტორიული მესაკუთრეებისთვის დაბრუნებას უკავშიდება. არცერთი საკულტო ნაგებობა, რომელიც სააგენტომ არადომინანტ რელიგიურ ჯგუფებს გადასცა, არ განეკუთვნება საბჭოთა პერიოდში ჩამორთმეულ, უფუნქციო და/ან ე.წ. სადაო ნაგებობებს, რომლების დაბრუნებას სომეხთა სამოციქულო, კათოლიკე, ევანგელურ-ლუთერული, მუსლიმი და იუდაური თემები საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენიდან მოყოლებული ითხოვენ.

გარდა ამისა, ანგარიშში წარმოდგენილია იმ რელიგიური გართიანებების ჩამონათვალი და საკულტო ნაგებობების რაოდენობა, რომლებიც ზემოხსენებული კომისიის რეკომენდაციის საფუძველზე გადაეცათ რელიგიურ ჯგუფებს. უნდა აღინიშნოს, როდესაც სააგენტო ქონების გადაცემაზე საუბრობს, იგი არ აკონკრეტებს, რომ ამ ნაგებობის გადაცემა ხდება დროებითი სარგებლობის და არა საკუთრების უფლებით, განსხვავებით დომინანტი რელიგიური ჯგუფის, - საქართველოს მართლმადიდებელი ეკლესიის საპარიარქოსგან - რომელიც როგორც აქამდე არსებულ, ისე ახლად მიღბულ ქონებას საკუთრების უფლებით ფლობს. 

შესაბამისად, „დაბრუნებული“ ქონება, რომლის მესაკუთრე კვლავ სახელმწიფო რჩება, როგორც წესი, ის ნაგებობებია, რომლებიც რელიგიურ გაერთიანებათა ფაქტობრივ მფლობელობაში იყო, მათ თავად ააშენეს და რომლებშიც ისედაც აღესრულებოდა რელიგიური მსახურება.

ამასთან, საკულტო-რელიგიური ნაგებობების კონკრეტული ვადით სარგებლობის და არა საკუთრების უფლებით გადაცემა, გამორიცხავს ქონების სამართლებრივი ბედის გადაწყვეტის უფლებას: რელიგიური გაერთიანებები ვერ შეძლებენ შენობა-ნაგებობების სრულფასოვნად განკარგვასა და გამოყენებას. რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, ამგვარი ფორმით, სახელმწიფო იტოვებს რელიგიური გაერთიანებების გაკონტროლების და მათზე ზემოქმედების შესაძლებლობას - სახელმწიფოს მხრიდან მოთხოვნის შემთხვევაში, რელიგიურ ორგანიზაციებს მოუწევთ სარგებლობის შეწყვეტაც.

გასათვალისწინებელია ის გარემოებაც, რომ ისლამური საკულტო ნაგებობების შემთხვევაში, ისინი გადაეცა ერთადერთ ორგანიზაციას - „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა სამმართველოს“, რომელიც არ სარგებლობს მუსლიმი თემის დიდი ნაწილის ნდობით და, შესაძლოა, ხშირ შემთხვევაში არ გამოხატავდეს თემის ჭეშმარიტ ინტერესებს. შესაბამისად, კითხვის ნიშნის ქვეშ დგას, თუ რა საფუძვლითა და მიზნით გადაეცემა მხოლოდ ერთ რელიგიურ გაერთიანებას საკულტო ნაგებობები, როცა მუსლიმი თემი საქართველოში არაერთი ორგანიზაციით არის წარმოდგენილი.

მნიშვნელოვანია ის ფაქტიც, რომ საკულტო ნაგებობების გადაცემა, ზოგ შემთხვევაში, რელიგიური გაერთიანების მართლზომიერი მოთხოვნის საპირწონედ ხორციელდება. მაგალითად, სააგენტოს ანგარიშის თანახმად, „სრულიად საქართველოს მუსლიმთა სამმართველოს“ სახელმწიფოსგან ქ. ბათუმში გადაეცა ორი შენობა სამუფთო რეზიდენციისა და უმაღლესი მუსლიმური საღვთისმეტყველო სასწავლებლის მოსაწყობად. აღნიშნული გადაწვეტილება გაურკვევლობას იწვევს იმდენად, რამდენადაც აჭარის მუსლიმი თემის საჭიროება და მათი ძირითადი მოთხოვნა ბათუმში ახალი მეჩეთის აშენებაა. შეიძლება ითქვას, რომ სახელმწიფომ, განხორციელებული ღონისძიებებით, მუსლიმი თემის კანონიერი მოთხოვნა და მათი  ინტერესი უგულებელჰყო და რეალური პრობლემის იგნორირებას შეეცადა. შესაბამისად, სააგენტოს მიერ ანგარიშში მოყვანილი მაგალითი უნდა შეფასდეს არა რელიგიის თავისუფლებისა და თანასწორუფლებიანობისაკენ მიმართულ ღონისძიებად, არამედ როგორც თვალსაჩინო დემონსტრაციად იმისა, თუ როგორ იზღუდება მუსლიმთა უფლებები უშუალოდ სახელმწიფოს მიერ.

საბჭოთა ოკუპაციის დროს მიყენებული ზიანის ანაზღაურება

სააგენტოს ანგარიშის თანახმად, სახელმწიფოსგან ფინანსურ რესურსს იღებს ოთხი რელიგიური გაერთიანება, კერძოდ, მუსლიმთა, სომეხთა სამოციქულო ქრისტიანული, რომაულ-კათოლიკეთა და იუდეური თემი. აღნიშნულის საფუძველი  “საბჭოთა ტოტალიტარული რეჟიმის დროს მიყენებული ზიანის ნაწილობრივი ანაზღაურების შესახებ” მთავრობის 2014 წლის 27 იანვრის N 117 დადგენილებაა (შემდგომში: “დადგენილება”).

TDI-ს არაერთხელ აღუნიშნავს, რომ მოცემული მოდელი და ზიანის ანაზღაურების ამჟამინდელი წესი არ არის სამართლებრივად გამართლებული, მის მიზანს არ წარმოადგენს დარღვეული უფლების აღდგენა და არის დისკრიმინაციული.

უპირველეს ყოვლისა, უკმაყოფილებას იწვევს ის ფაქტი, რომ სახელმწიფომ მხოლოდ ოთხი რელიგიური ჯგუფი შეარჩია ზიანის ასანაზღაურებლად. გაუგებარი და დაუსაბუთებელია, თუ რა პრინციპით შეირჩა მხოლოდ ოთხი რელიგიური გაერთიანება, მაშინ როდესაც სხვა არაერთ რელიგიურ ჯგუფსაც მიადგა მნიშვნელოვანი ზიანი საბჭოთა ტოტალიტარული მმართველობის პირობებში.

ბუნდოვანია თანხის გადახდის ფორმაც, რომელიც სცდება ზიანის ანაზღაურების მოდელს და სახელმწიფოს მხირდან რელიგიური გაერთიანებების პირდაპირი დაფინასების ფორმას იძენს.

ზიანის ანაზღაურების აუცილებელი პირობა მისი არსებობა და მოცულობის განსაზღვრაა, რათა დადგინდეს, თუ რა სახითა და მოცულობით უნდა ანაზღაურდეს ის. შესაბამისად, ზიანის ანაზღაურებისთვის საჭიროა თავად ზიანის ფაქტისა და მახასიათებლების დადგენა, რისი შემდგომი ეტაპიც, შეიძლება, ანაზღაურების ვადისა და წესის განსაზღვრა გახდეს.

ზიანის ანაზღაურების ამჟამად მოქმედი (“სიმბოლური ანაზღაურება”) მოდელი საფუძვლიანი სამართლებრივი მოწესრიგებისა და ნორმატიული რეგულირების მიღმაა დარჩენილი, რაც ზრდის შესაძლებლობას, სახელმწიფომ ეს მექანიზმი საკუთარი ინტერესებისთვის, დისკრიმინაციულად ან/და რელიგიურ გაერთიანებებზე ზემოქმედებისთვის გამოიყენოს.

რელიგიური შეუწყნარებლობის მოტივით ჩადენილი დანაშაულები და სააგენტოს პოზიცია

სააგენტოს ანგარიშში, ისე როგორც საჯარო განცხადებებსა და გამოსვლებში, სრულად იგნორირებულია რელიგიური შეუწყნარებლობის მოტივით ჩადენილი დანაშაულების პრობლემა.

გარდა იმისა, რომ არადომინატი რელიგიური გაერთიანებების წარმომადგენლები ხშირად ხდებიან შეუწყნარებლობის მსხვერპლი, პრობლემურია ამგვარ ქმედებებზე სახელმწიფოს მხრიდან რეაგირების საკითხიც.  ხშირ შემთხვევაში, საგამოძიებო ორგანოების მხრიდაან დანაშაულებს არ ენიჭებათ სწორი კვალიფიკაცია, ასევე ადგილი აქვს გამოძიების გაჭიანურებას, რაც სამართალდამრღვევთა მიერ პასუხისმგებლობის თავიდან არიდებას იწვევს. 2012-2016 წლებში მუსლიმთა წინააღმდეგ განხორციელებული ძალადობის, მუქარის, რელიგიური წესის აღსრულებისათვის ხელის შეშლისა და დევნის არცერთ ფაქტი არ გამოძიებულა, არც ერთ პირს არ მინიჭებია დაზარალებულის ან ბრალდებულის სტატუსი.

აღნიშნული საკითხი, რომელიც სისტემურ პრობლემად შეიძლება შეფასდეს, სააგენტოს ანგარიშში სრულად არის უგულვებელყოფილი.

ადამიანის უფლებათა სამთავრობო სამოქმედო გეგმით ნაკისრი ვალდებულებების შესრულება; კანონმდებლობის რევიზია და რეკომენდაციების წარდგენა

ადამიანის უფლებათა დაცვის 2016-2017 წლების სამთავრობო სამოქმედო გეგმის რელიგიური უმცირესობების თავის მიხედვით, არაერთ მნიშვნელოვან სფეროზე პასუხსიმგებელ ორგანოდ სწორედ რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტოა განსაზღვრული. მათ შორის, სააგენტოს კომპეტენციად განისაზღვრა რელიგიური შეუწყნარებლობით ჩადენილი დანაშაულების პრევენციისა და მათზე რეაგირების მონიტორინგი, შესაბამისი კანონმდებლობის გადახედვა და დახვეწა, რელიგიისა და რწმენის თავისუფლებით დაცული ინდივიდუალური უფლებებით სრულყოფილად სარგებლობის მიზნით სათანადო კანონმდებლობის გადახედვა და საჭიროების შემთხვევაში, მთავრობისთვის რეკომენდაციების წარდგენა, რელიგიური გაერთიანებების საქმიანობის შეუფერხებლად განხორციელების მიზნით სათანადო კანონმდებლობის გადახედვა, საჭიროების შემთხვევაში მთავრობისთვის რეკომენდაციების წარდგენა, უთანასწორო საგადასახადო რეჟიმის აღმოფხვრა, რომლის მიხედვითაც სხვა რელიგიური გაერთიანებები მართლმადიდებელი ეკლესიისგან განსხვავებული წესით იბეგრება, საკულტო-რელიგიური დანიშნულების შენობა-ნაგებობების ისტორიული (კონფესიური) მესაკუთრის განსაზღვრა და შენობა-ნაგებობის გადაცემა, ასევე, საკულტო-რელიგიური დანიშნულების შენობა-ნაგებობების საკუთრებასთან არსებული დავების სწრაფი, გამჭვირვალე და სამართლიანი გადაწყვეტა.

სააგენტოს მიერ სამთავრობო გეგმით გათვალისწნებული ვალდებულებების დიდი ნაწილის შესრულების შეფასება რთულია, რადგან გატარებული ღონისძიებები არ ითვალისწინებს რაიმე სახის ინდიკატორების არსებობას, რაც შესაძლებელს გახდიდა საქმიანობის ეფექტურობის გაზომვას.

მიუხედავად ამისა, შესაძლებელია სააგენტოს მიერ ნაკისრი იმ ვალდებულების შესრულების შეფასება, რომელიც რელიგიის თავისუფლებასთან დაკავშირებული კანონმდებლობის გადახედვას და გაუმჯობესებას გულისხმობს.

კანონმდებლობის ანალიზისა და მთავრობისათვის შესაბიმსი წინადადებების წარდგენის ნაწილში, სააგენტოს საქმიანობა ცალსახად არაეფექტურია. ის საკონონმდებლო ნორმები, რომლებიც არადომინანტ რელიგიურ გაერთიანებებს დისკრიმინაციულ პირობებს უწესებს, საერთოდ არ გამხდარა სააგენტოს მხირდან შეფასების საგანი. მაგალითად, საქართველოს საგადასახადო კოდექსი, არაერთი გადასახადის ნაწილში, მხოლოდ მართლმადიდებელი ეკლესიის საპატრიარქოს ანიჭებს შეღავათებს; სახელმწიფო ქონების შესახებ კანონიც, საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსის მქონე სხვა რელიგიურ გაერთიანებებისგან განსხვავებით, მხოლოდ საპატრიარქოსთვის ხდის შესაძლებელს, შეიძინოს სახელმწიფოსგან ქონება. აღნიშნული დისკრიმინაციული ნორმები რელიგიურმა გაერთიანებებმა საკონსტიტუციო სასამართლოში გაასაჩივრეს. მათი დროულად აღმოფხვრის აუცილებლობაზე კი მუდმივად საუბროს საკუთარ ანგარიშებში საქართველოს სახალხო დამცველი.

ის გარემოება, რომ სააგენტოს საერთოდ არ უცდია კანონმდებლობაში არსებული არცერთი დისკრიმინაციული და პრობლემური ნორმის გამოსწორება, ცხადყოფს, რომ მის ინტერესს რელიგიის თავისუფლების და თანასწორუფლებიანობის დაცვა და უზრუნველყოფა არ წარმოადგენს.

ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს 2017 წელს საქართველოს კონსტიტუციაში რწმენისა და რელიგიის თვისუფლებასთან დაკავშირებულ მუხლში განხორციელებული ცვლილების საკითხი, რომლითაც რელიგიის თავისუფლების დაცვის სტანდარტის გაუარესებისა და უფლებაში გაუმართლებელი ჩარევის მაღალი რისკი წარმოიშვა. აღნიშნულ ცვლილებას მოჰყვა რელიგიური გაერთიანებების დიდი ნაწილის, არასამთავრობო ორგანიზაციებისა და ვენეციის კომისიის არაერთი კრიტიკული შეფასება. მიუხედავად ამისა,  რელიგიის საკითხთა სახელმწიფო სააგენტოს, რომელსაც ხელისუფლებაში რელიგიის თავისუფლების საკითხებზე მთავარი სათათბირო ფუნქცია აკისრია, აღნიშნულ ცვლილებასთან დაკავშირებით საკუთარი პოზიცია საერთოდ არ დაუფიქსირებია.

^[1] იხ. საქართველოს მთავრობის დადგენილება #177.

^[2] მოხსენება საქართველოს შესახებ, მონიტორინგის მეხუთე ციკლი, ევროპული კომისია რასიზმისა და შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ პარ. 97.